अतिथी कट्टा

——

१९२४ सालच्या मे महिन्यातल्या एके दिवशी मी, माझा आत्येभाऊ प्रभाकर यांच्याबरोबर पायीच फाळक्यांच्या स्टुडिओत म्हणजे ‘हिंदुस्थान फिल्म कंपनी’त जाण्यासाठी निघालो. फाळके म्हणजे भारतीय चित्रपटसृष्टीचे जनक धुंडिराज गोविंद तथा दादासाहेब फाळके!

आमच्या घरापासून स्टुडिओ बराच लांब होता. आम्ही त्या वेळी तांबट आळीत राहात होतो. तर फाळक्यांची हिंदुस्थान फिल्म कंपनी दिल्ली दरवाजाजवळ गवत बाजार म्हणून जो भाग होता, त्या ठिकाणी होती. माझा आत्येभाऊ त्या वेळी कंपनीचे प्रमुख कॅमेरामन अण्णासाहेब साळुंखे यांच्या हाताखाली दुय्यम कॅमेरामन म्हणून होता. अण्णासाहेब फाळक्यांकडे ‘राजा हरिश्चंद्र’पासून असल्यामुळे जुने व जाणते म्हणून फाळक्यांकडे त्यांचं चांगलं वजन होतं. त्यांच्यामार्फत माझी फाळक्यांकडे वर्णी लागली.

मला पहिल्या दिवशी फाळक्यांसमोर उभं केलं. त्यांनी मला न्याहाळलं. मी दिसायला बुटका, गिड्डा व साधासुधाच होतो. त्यांनी माझी ‘सुतार खात्या’त रवानगी केली. मी सुतार खात्यात गेलो. त्या वेळी सुतार खात्याचे प्रमुख होते, माधव मिस्त्री. हिंदुस्थान फिल्म कंपनीचे मॅनेजर म्हणून मिरजेचे अप्पासाहेब पटवर्धन काम करीत. त्यांच्या हाताखाली परमाणे म्हणून असिस्टंट मॅनेजर होते. हा स्टुडिओ जरी फाळक्यांचा स्टुडिओ म्हणून ओळखला जात असला तरी फाळके हे तिथले पगारी नोकर होते. खरे मालक वेगळेच होते.

मुंबईच्या कोहिनूर मिलचे मालक वामनराव श्रीधर आपटे हे हिंदुस्थान फिल्म कंपनीचे मालक होते. दादासाहेब फाळके जरी नोकर म्हणून हिंदुस्थान फिल्म कंपनीत होते तरी नोकरवर्ग त्यांना मालकाचाच मान द्यायचा. त्यांना हजेरीपुस्तकावर सही करावी लागत नसे. त्यांच्यावर इतर नोकरांप्रमाणे कसलेही बंधन नव्हते. इतकंच काय पण त्यांच्या तैनातीसाठी घोडा-गाडीचीही सोय कंपनीने करून दिली होती.

दादासाहेब फाळक्यांना त्या वेळी दरमहा एक हजार रुपये पगार होता. हिंदुस्थान फिल्म कंपनीचे आवार अवाढव्य होतं. त्यामध्ये एक प्रचंड बंगला, बंगल्यात मोठमोठे हॉल होते. पुढे तीन तोट्या असलेला मोठा हौद, स्टुडिओ भोवती तारेचं कुंपण लावलेलं होतं. या बंगल्याला ‘ हौदाचा बंगला’ म्हणत.

हिंदुस्थान फिल्म कंपनीत त्या वेळी अनेक ‘डिपार्टमेंटस्’ होती. आमचं सुतार खातं – याचे मुख्य होते माधवराव मिस्त्री व यांच्या हाताखाली अनेक माणसं होती. कॅमेरा डिपार्टमेंट – अण्णासाहेब साळुखे इथले मुख्य होते. त्यांच्या हाताखाली माझा आत्येभाऊ प्रभाकर चव्हाण व माधव जोशी होते. जॉईनिंग खाते – त्या वेळी ‘एडिटिंग’ला ‘जॉईनिंग’ म्हणत. त्यात बचू पवार व श्रीपाद शेळके होते. स्टोअररूम – वामनराव भटांच्या ताब्यात होती. प्रिंटिंग आणि डेव्हलपिंग – इथं क्षीरसागर, कामत आणि विष्णुपंत सोनार(पहिलवान) होते. शिवणकाम – इथल्या मंडळींची नावे आठवत नाहीत. पेंटिंग खाते – इथे गोखले, लेले व पळनीटकर ही मंडळी होती. कपडेपट / रंगपट – हा सहदेव तपकीरे व ब्रह्मदेव शंकर देव (स्त्री-पार्टी) यांच्या ताब्यात होता. मेकअप मास्तर होते- भाऊराव दातार व कृष्णराव चव्हाण, भाऊरावांकडून मी मिशा करायला शिकलो. त्यांचा माझ्यावर शेवटपर्यंत लोभ होता. वायरिंग, यंत्रकाम, प्रोजेक्टर चालवायचे काम शिंदेमामा करीत. हे शिंदेमामा भंडारी असून अष्टपैलू नट होते. विश्वनाथ तेलंग व त्यांचे बंधू दत्तात्रय तेलंग हे दोघे ‘आर्ट डायरेक्टर’ होते. गंमत म्हणजे कंपनीचा एक छापखानाही होता. मूकपटाला लागणारी ‘टायटल्स्’ इथं तयार होत. या कारखान्याचं काम भालेराव, गयाप्रसाद व विष्णुशास्त्री हे बघत. छापखान्यातले मामा निरंतर हे भटजीचं पेटंट काम करायचे. तिथेच अंबादास लोणकरही (स्त्री-पार्टी) होते. ‘जॉइनिंग’मधले माधवराव खैरे ( स्त्री- पार्टी) होते. त्यांनी संत जनाबाईंचं काम केलं होतं. ते गवळी होते. भद्रकालीच्या वर गवळी आळीत त्यांचा गोठा होता. तर बाबुराव मगर हे घोडा सांभाळत व बग्गीही चालवत. कंपनीत स्त्री- पार्टी करणारे अनेक नट होते. त्यात प्रामुख्याने शिंदेमामा, विष्णु चव्हाण, अण्णा साळुखे, सखाराम न्हावी इत्यादी होते.