अतिथी कट्टा

चौदा सप्टेंबरला मुंबईत दोन महत्त्वाचे चित्रपट प्रदर्शित झाले. एक कमाल अमरोहीचा ‘रझिया सुलतान’ – ज्याची रसिक गेली आठ वर्षे वाट पाहत होते, आणि दुसरा ट्रॉयका फिल्मचा ‘शापित’, ज्याला आठ पारितोषिकं मिळाली. याचं प्रदर्शन तसं एकाच दिवशी होण्याचं काही कारण नव्हतं. मराठी चित्रपटाला मुंबईत थिएटर मिळत नाही ही तर नेहमीचीच बोंब ! पण यावेळी जरा विपरीत घडलं. ‘शापित’ प्रदर्शित व्हायची तारीख ठरलेली नव्हती; ‘रझिया’ मात्र तारीख निश्चित करून होता.

‘रझिया’साठी थिएटर शोधतांना शांतारामबापूंचं ‘प्लाझा’ त्यांच्या डोळ्यांसमोर होतं. पण बापूंनी चित्रपट पाहून नकार कळवला म्हणे ! शांतारामबापू तसा सडेतोड माणूस आहे, त्यांनी ‘रझिया’ ला थिएटर न देता ते ‘शापित’ ला दिलं आणि मग धावपळ करून ‘शापित’ही त्याच तारखेला ‘रझिया’ बरोबर दिमाखानं, रझियाला नकार कळवणाऱ्या त्या थिएटरात दाखल झाला ! खरं तर या हिन्दी-मराठी चित्रपटात ही टक्कर लागायला नकोच होती. किंवा निदान ती इथंच संपायला हवी होती ! पण तसं झालं मात्र नाही.

एखाद्या दिवशी अचानक भेटलेला माणूस, त्यानंतर मात्र सारखा येताजाता दृष्टीस पडावा असंच काहीसं माझं झालं ! ‘शापित’ आणि ‘रझिया सुलतान’ मला सारखे एकमेकांना धडक देताना दिसू लागले. ‘रझिया’ आणि ‘शापित’ यात सहज जाणवणारं साम्य म्हणजे ‘शापित’ चा नायक ‘बळी’ हा जमीनदाराकडे काम करणारा वेठबिगार मजूर आहे. त्याच्या आधी त्याच्या पूर्वजांनी हेच काम केलं आहे. आपला मालक म्हणजे देव, तो म्हणेल त्याला फक्त मान तुकवायची एवढंच त्याला ठाऊक असतं ! तर ‘रझिया’चा नायक ‘याकूत’ हा सुलतानाचा गुलाम हबशी. म्हणजे एका अर्थानं वेठबिगारीच ! यानंही सुलतानाच्या पायावरून नजर वर उचलायची नाही. सुलतानाची आज्ञा प्रमाण मानून वेळप्रसंगी प्राणत्यागाची तयारी ठेवायची. म्हणजे एका अर्थानं दोन्ही कथांचा नायक सारखाच झाला, नाही का ?

‘शापित’मध्ये कुलदीप पवारनं सुवर्ण रंगविलेली रावसाहेबांची व्यक्तिरेखा, ‘रझिया’मधील कमालपुत्र शानदारनं रंगविलेल्या बाईलवेड्या राजपुत्राशी साम्य सांगतेच. आता रावसाहेब प्रलोभनं दाखवून आपला कार्यभाग साधत असतो; तर रझियाचा राजपुत्र केवळ जुलूम जबरदस्तीच करीत असतो. ‘शापित’मध्ये पुढे रावसाहेब हा ‘नामर्द’ दाखवून त्याच्या या व्यक्तिरेखेला एक वेगळीच डायमेन्शन देण्यात आली आहे. पण त्या दृष्टीने या व्यक्तिरेखेची डेव्हलपमेंट मात्र पुढे होत नाही. बिजलीच्या प्रेमात पडल्यानंतर तर रावसाहेब एकपत्नी व्रताप्रमाणे केवळ बिजलीलाच चिकटून राहतो. इथं त्याचा पूर्वीचा बाहेर ख्यालीपणा संपतो, की दिग्दर्शकाचं त्याकडे दुर्लक्ष झालंय हे सांगता येत नाही. या दृष्टीने ‘रझिया’तील राजपुत्राची भूमिका काहीशी एकांगी असली तरी तो मरेपर्यंत आपला छंदी-फंदीपणा तसाच ठेवत असल्यानं ही व्यक्तिरेखा आपल्या स्वभावधर्माशी इमान राखताना तरी दिसते. ही अशीच इमानदारी रावसाहेबाच्या व्यक्तिरेखेतही अपेक्षित होती.

या दोन्ही कथांत गुलाम नायकाचं प्रेम हाच कथेचा गाभा आहे. ‘रझिया’त याकूतच्या कामगिरीवर खुश होऊन सुलतान त्याला आपल्या गुलामगिरीतून मुक्त करतो खरा, पण तरीही याकूत मनानं आणि इतर तुर्कांच्या नजरेत गुलामच राहतो. ‘शापित’चा बळीही अखेरपर्यंत ‘गुलाम’च राहतो. त्याला अखेरीस गुलामगिरीतून मुक्त झाल्याचा आनंदही फक्त काही क्षणच मिळतो. पण तो खऱ्या अर्थानं मुक्त होत नाहीच. ‘रझिया’च्या प्रेमकथेचा शेवट याकूत व रझियाच्या एकत्र मृत्यूनं होती तर ‘शापित’ मध्ये बळीचा मृत्यू होऊन बिजली तुरुंगात जाते, म्हणजेच जगात एकट्या पडलेल्या तिच्या मुलासाठी ती मरतेच असं म्हटलं तर ते वावगं होऊ नये. ‘रझिया’ प्रेमकथा असल्यानं एकाच भाल्याने, एकाच वेळी, एकाच घोड्यावर बसून पळून जाऊ पाहणाऱ्या ‘रझिया याकूत’ च कलेवर छेदण अगदी काव्यमय व योग्यच वाटतं. ‘शापित’ मुळातच प्रेमकथा म्हणून हाताळली जात नसल्यानं त्याचा शेवट वेगळा करणं नैसर्गिकच ठरलं.

हे दोन चित्रपट पाहताना मला आणखी एक गोष्ट जाणवली, ती म्हणजे ‘रझिया सुलतान’चं कथाबीज हे लहानसं असून, त्याच्याभोवतीच ही कथा कुशलतेने फुलवली गेली आहे. प्रत्येक प्रसंग खुबीनं आणि तपशीलवार दाखवून कथा विकास करण्याचा प्रयत्न केलेला दिसतो. तर याउलट ‘शापित’ ची कथावस्तू इतकी ‘पॉवरफुल’ व वैविध्यपूर्ण आहे, की तिचा विकास अनेक अंगानी शक्य होता. परंतु दिग्दर्शकानं त्याचा एक विशिष्ट दृष्टिकोनातूनच विचार केल्यानं कथेतील अनेक चांगले धागे अखेरपर्यंत तसेच लोंबकळतच राहतात. त्यांची ‘वीण’ मारणं त्यांना साधलेलं नाही. उदाहरण द्यायचं झालं तर रावसाहेब ‘नामर्द’ असूनही बिजलीचा उपभोग घेतो. परंतु आपल्याला होणार मूल हे आपल्या पतीचंच आहे असं तिला वाटत असतं ते का ? तिनं बळीची त्या दृष्टीनं आधीच समजूत घातली असती तर, त्या प्रसंगांना आणखी एक नवी ‘डायमेन्शन’ देता आली असती असं वाटून जातं. केवळ पोराच्या छातीवरील जन्मखुणा पाहून तो आपलाच आहे असं बळीनं समजण्यापेक्षा, आपली बायको ज्याच्याकडे जाते तो नामर्द असून बाप होण्यास पात्र नाही हे जर त्याला आधी कळलं असत तर ते निश्चित अधिक परिपोषक ठरलं असत. परंतु सामाजिक जाणिवेच्या वाटेनं चित्रपट नेण्याचं मान्य केल्यामुळे या व्यक्तिरेखा एक माणूस म्हणून होऊ पाहणारा विकास लेखक / दिग्दर्शकांना मध्येच थांबवावा लागला असंही म्हणता येईल.

‘रझिया’ त सुलतान अल्तमशची व्यक्तिरेखा ज्या मार्गानं जाते, काहीशी त्याच वाटेनं ‘शापित’ मधील ‘रंगोबा’ चीभूमिका जाते असं म्हणता येईल. त्या व्यक्तिरेखेत इतकं साम्य आहे की, ‘रझिया’त ती भूमिका करणारा प्रदीपकुमार भाव खाऊन जातो तर ‘शापित’च्या या भूमिकेत निळूभाऊ भाव खाऊन जातात. दोन्ही व्यक्तिरेखांना प्रेक्षकांची पूर्ण सहानुभूती जाते. प्रदीपकुमारची व्यक्तिरेखा काहीशी प्रेमळ व करारी आहे, तर निळूभाऊंची व्यक्तिरेखा विनोदाच्या बुरख्याखाली दुःख जपणाऱ्या माणसाची आहे. दोघांनीही आपापल्या भूमिकांना न्याय देण्यात काहीही कसूर केलेली नाही. चित्रपटाची एकूण बांधणी पाहता रंगोबानं शेवटी आपलं दुःख ‘ओकावयास’ नको होतं , असं वाटून जातं. त्याचं दुःख बळीपेक्षा फारस वेगळं नसल्यानं ते तसेच गुलदस्तात ठेवूनच त्याच्या दुःखाचे चटके प्रेक्षकांना देता आले असते व त्यांच्यावर पकडही ठेवता आली असती.

‘रझिया सुलतान’ आणि ‘शापित’ पाहून एक गोष्ट मात्र निश्चित ठरते आणि ती म्हणजे दोन्ही चित्रपटांच्या दिग्दर्शकानं चित्रपटाचा ‘बाज’ आधीच निश्चित केला असून त्यानुसारच चित्रपट घेण्याचा प्रयत्न केला आहे. त्यामुळेच ‘शापित’मध्ये वेठबिगारांवर अत्याचार म्हणजे फक्त त्यांच्या बायकांची अब्रू तेवढी लुटली जाते असे दिसते. त्यांच्यावर होणारे इतर अत्याचार चित्रपटात दाखविण्यात आलेले नाहीत.

‘रझिया’मध्ये बदफैली राजपुत्रालाही बायकांवर अत्याचार करण्याखेरीज दुसरा कसलाही छंद दाखविण्यात येऊ नये का ? तरी बरं की कमाल अमरोही या मुस्लिम अभ्यासकानंच हे चित्र केलं. इतर कुणी असा सिनेमा घेतला असता तर तो ‘सेन्सॉर’च्या कात्रीत अडकला असता किंवा हेतुपरस्पर चारित्र्यहनन म्हणून थिएटरवर दगडफेक वगैरे तरी झाली असती !

‘शापित’चा शेवटही ‘रझिया’पेक्षा काहीसा गोंधळलेला वाटलो. खरं तर अशा सामाजिक जाणिवेवर नेलेल्या चित्रपटाचा शेवट हा काहीसा सूचक, संकेतावरच व्हायला हवा. या दृष्टीनं श्याम बेनेगलच्या ‘अंकुर’चा शेवट पाहण्यासारखा आहे. त्या लहानग्या मुलं बंगल्याच्या खिडकीवर दगड मारून काच फोडणं हा शेवट प्रेक्षकांना त्यांच्या कल्पनाशक्तीच्या जोरावर, त्यांना पटेल तो अर्थ काढण्यास लावतो. या दृष्टिकोनातून ‘शापित’चा शेवट खरं तर बळीचा मुलगा शहरात जाऊन शिकण्याचं नाकारतो व रावसाहेब धंदा शिकविण्याचा ठरवतो तिथं व्हायला हवा होता. त्यानंतर बळीचा मृत्यू, रावसाहेबांचा खून, बिजलीच तुरुंगात जाण किंवा किसनच उगवत्या सूर्याच्या दिशेनं दुसऱ्या लहान मुलाचा हात धरून निघणं उगीच वाटतं. अशा चित्रपटांचा शेवट हा काहीसा अस्पष्टच हवा असतो. पेन्सिलीला फार टोक काढलं की ते तुटतं. त्याप्रमाणे सामाजिक चित्रपटात क्रांती उठाव प्रतिक्रिया वगैरे फार जाणीवपूर्णक दाखविण्याचा प्रयत्न केला की दिग्दर्शक फसतो. कारण अशा परिस्थितीवर तोडगा निघणं बरेचदा शक्य नसतं, शिवाय लेखक किंवा दिग्दर्शकानं काढलेला तोडगा प्रेक्षकांना हमखास रूचेलच असंही नसतं. तेंव्हा प्रेक्षकांना विश्वासात घेऊन त्यांच्या कल्पनाशक्तीवर सोडलेला शेवटचं अशा चित्रपटांना अधिक योग्य ठरतो.