अतिथी कट्टा

हे सुरेशजींचं जयवंत कुलकर्णी आणि सुधीर फडके यांच्यासोबत असणारं गाणं खूपच लोकप्रिय झालं.
संगीताला एक भाषा असते. ती भाषा आशययुक्त असते. सतत श्रवण केल्याने कलाकाराचे घराणे, त्याचा त्या शैलीवरील अधिकार, कलाकाराच्या लालित्याबद्दल कल्पना, रागांवरील प्रभुत्व, नवनिर्मितीची उत्कंठा यामुळे कलाकाराला एक आव्हानच मिळत असते हे सुरेशजी जाणून होते. आचार्य जियालाल वसंत या आपल्या परमपूज्य गुरुजींकडून संगीताची आराधना करताना सुरेशजींनी हे आव्हान स्वीकारले होते. त्यांनी आपल्यातला कलावंत जपत रसिकांना जे हवे आहे ते भरभरून द्यायला सुरुवात केली; आणि म्हणूनच आपल्या अवघ्या यशाचे श्रेय ते आपल्या गुरूंना कृतज्ञापूर्वक देतात. त्यांच्या संभाषणातून हा कृतज्ञतेचा धागा वारंवार हाती लागतो. आपल्या आयुष्यातलं महत्त्वाचं स्थान ते गुरुजींना बहाल करतात. पण चित्रपटातल्या मोहमयी दुनियेत त्यांना ब्रेक देणारे आहेत ते म्हणजे रवींद्र जैन होय. वचन पाळण्यावर प्रचंड विश्वास असलेल्या रवींद्र जैननी त्यांना हात धरून या दुनियेत आणले आणि मग मात्र त्यांनी कधीच मागे वळून पाहिले नाही. रवींद्र जैन यांच्या नंतर ते नाव घेतात लाखो रसिकांच्या हृदयावर अधिराज्य गाजवणाऱ्या लता आणि आशाताई यांचं. सुरेशजी लता मंगेशकरांच्याबद्दल आपले विचार मांडतात, ‘निश्चित तारीखवार स्मरणात नसल्याने सांगता येणं कठीण आहे; पण १९७७ च्या सुमारास लतादीदींचा आणि माझा अगदी अल्पपरिचय झाला. त्यावेळी मी संगीतकार जयदेव यांच्याकडे सहाय्यक होतो. ‘रिदम सेक्शन’ची जबाबदारी मी सांभाळयचो. तेव्हा ‘तुम्हारे लिए’ या चित्रपटातील ‘तुम्हे देखती हूं तो लगता है ऐसे’ हे गीत दीदींचे होते. तेव्हा आमची मोघम ओळख झाली. त्यानंतर काही दिवसांनी ‘मेरा रक्षक’ नावाच्या एक चित्रपटाला रवींद्र जैन संगीत देत होते. त्यांच्याच हस्ते मला पूर्वी गायन स्पर्धेत प्रथम क्रमांकाचे पारितोषिक मिळाले असल्यामुळे त्यांच्या दिग्दर्शनात माझी २-३ गाणी आधीच ध्वनिमुद्रित झाली होती. त्यावेळेस जैनसाहेबांनी माझा लतादीदींबरोबर खास परिचय करून दिला आणि म्हणाले, ‘ये लडका बहुत अच्छा गाता हैं ये कोल्हापूरका हैं’ असं रवींद्रजींनी सांगितल्यावर दीदींनी माझी अधिकच आस्थेनं चौकशी केली. ‘कुठे रहाता? घरी कोण कोण आहे?’ अशी सर्व विचारपूस केली आणि मला घरी बोलावून माझ्या आजपर्यंतच्या रेकॉर्ड्स,गाणी ऐकण्याची तयारी दर्शविली. त्यांनी सांगितल्याप्रमाणे मी माझी आधीची काही गाणी घेऊन त्यांच्याकडे गेलो. त्यांनी गाणी ऐकल्यावर तिथल्या तिथेच लक्ष्मीकांत प्यारेलाल, अनिल मोहिले, कल्याणजी-आनंदजी अशा संगीत दिग्दर्शकांना फोन करून ‘मी एक मुलगा तुमच्याकडे पाठवते. चांगला गातो. त्याच्या आवाजात एखादं गाणं रेकॉर्ड करा.’ असे प्रत्यक्ष सांगितले. त्यानंतर लगेचच पुढे सर्वच संगीतकारांनी माझी गाणी घेतली. लतादीदी परमेश्वराचा दैवी अवतारच आहेत. त्यांच्या उच्च कोटीच्या गाण्यांशी कोणीही बरोबरी करू शकणार नाही. कितीही प्रयत्न केले तरी चंद्र सूर्य हाती लागतील का? मला कुणी विचारले की, गेल्या सहस्त्रकातील सुंदर बाई कोण ? तर उच्चरवाने सर्वांना मी ओरडून सांगेन की लता मंगेशकर, ज्यांचे गाणे हीच दुनियेतील सुंदर गोष्ट आहे. लता-आशा हे संगीताच्या शामियानातले दोन महत्त्वाचे खांबच. तसेच आशाताईंचा आवाज म्हणजेसुद्धा परमेश्वरी साक्षात्कारच. कोणतेही गाणे असो अगदी रैपपासून नाट्यसंगीतापर्यंत लीलया ते गाणे आशाबाईंच्या गळ्यातून उतरते. एक वेगळाच आनंद मिळतो.’ सुरेशजींनी लता-आशाबद्दलचा व्यक्त केलेला हा आदरभाव अपूर्वच आहे.त्यांनी लता-आशा, मोहम्मद रफी, सुधीर फडके यांच्या क्लासिकल गाण्यांची पारायणे केली असून हे सर्व त्यांचे अप्रत्यक्ष गुरु. लता-आशा यांच्याबरोबर त्यांनी खूप कार्यक्रमही केले आहेत. मंगेशकर घराण्यात सुरेशजीना मुलाचा दर्जा दिला जातो.

‘ संगीतकाराचे गाणे त्याच्या शैलीत; पण आपल्या आवाजाच्या माध्यमातून आणता आले पाहिजे आणि भावना म्हणाल तर तुमचा सूर सच्चा लागला तरच त्या सच्चेपणात साऱ्या भावना उतरतात. स्वरांशी एकरूप होणे हीच सर्वोत्तम भावना असते. बाकी भाषेच्या उच्चारणातले फरक हे तांत्रिकच असतात; पण सूर मस्त लागायला हवा.’ हे दीदींचे सल्ले सुरेशजींना नेहमीच मौलिक वाटतात. लतादीदींच्या प्रत्येक गाण्यात त्या संगीतकाराची शैली तर दिसतेच; पण तरी त्या जेव्हा एखादे गाणे गातात तेव्हा मुखडा, पहिला अंतरा, दुसरा अंतरा गात गाण्यात कुठे तरी एखादी जागा, एखादी मुरकी अशी काही घेतात, की तिथे त्या ठिकाणी दीदी जणू काही आपली सहीच करतात असे सुरेशजी म्हणतात.

आजच्या संगीताविषयी सकारत्मकतेने ते म्हणतात की, काळाच्या प्रवाहात जे चिरंतन आहे तेच टिकून राहते. उडत्या चाली कितीही दिल्यात तरी त्या सर्वच लोकांच्या ओठावर खेळत राहतील असे नाही. त्यातले अधुरेपण लोकांना जाणवले की लोकच पटकन त्यांना बाजूला ठेवतात. पण जे अस्सल आहे त्याला उचलून धरण्याची क्षमता रसिकांकडे निश्चित आहेच. कालचे संगीत हे सोन्याच्या मोलाचे होते हे निश्चित. पुन्हा त्या मागे मेहनत, परिश्रम, अभ्यास आणि रियाझ होता. त्याची यथायोग्य सांगड घातली गेल्याने ते रसिकांना पटकन आवडून गेलं.
संगीत परंपरा जोपासणाऱ्या तरुण पिढीविषयी सुरेशजी आत्मियतेने बोलतात, कोणताही गायक हा नम्र हवा, आपले गाणे त्याने अंत:करणपूर्वक रसिकांपर्यंत पोहोचविणे आवश्यक आहे. त्यामुळे हे नव्या पिढीने पण लक्षात घेऊन आपली कला रसिकांच्या सहकार्याने कशी फुलवता येईल याकडे विशेषत्वाने लक्ष द्यायला हवे. झाड अथवा शरीर जसे आवश्यक ते जीवनोपयोगी घटक बाह्य वातावरणापासून घेतात तसेच योग्य ते संस्कार घेत कलाकारांनी स्वत:तली कला वाढीस लावायला हवी.

गायक कलावंताने रागांचा अभ्यास करायलाच हवा यावर सुरेशजी आग्रही आहेत. त्यामुळे सुगम संगीतही अधिक श्रवणीय होऊ शकते.सगळ्या रागांचे मिश्रण सुरातून करताना त्यातला सहजपणा किती टिकून राहिल याचाही ताळमेळ गायकाने घालायला हवा.एका रागातून जो दुसऱ्या रागात नकळत जातो त्याचेच गाणे शाश्वत ठरू शकते असे सुरेशजी वारंवार सांगतात. त्यांना शब्दप्रधान गायकी आवडते. शब्दांचा सुरांशी चाललेला खेळ त्यांना मनभावन वाटतो. त्यांना ‘मेलोडियस’ आनंदी वृत्तीची गाणी म्हणायला विलक्षण आवडतात. त्यांचा देवावर पूर्ण विश्वास आहे. नशिबावर त्यांची श्रद्धा आहे, पण अंधश्रद्धा नाही. जे संगीत तुम्हाला परमोच्च आनंद देते ते चांगले संगीत ही उत्कृष्ट संगीताची सुरेशजींनी केलेली व्याख्या सर्वांनाच पटेल. त्यांचे संख्येकडे लक्ष नसे तर गाण्याच्या क्वालिटीकडे लक्ष असे. संगीत ही दैवी देणगी आहे यावर त्यांचा अपार विश्वास आहे.मनातले हे संगीत अंतर्मनात उमलून यावे लागते. त्याचे भाव चेहऱ्यावर दिसायला हवेत.तल्लीनता जपली जायला हवी. सुरेशजींच्या मते आपली गुणपात्रता आपणच तपासून पाहणे गरजेचे आहे. आपण गात राहावे. रसिक रुचेल, पचेल, आवडेल ते स्वीकारतील. निखळ, अस्सल दिले तर ते उचलून धरले जाते. नाही आवडले तर आपण आपली कमतरता कशात आहे याचा आत्ममग्न होऊन विचार करावा असं ते म्हणतात.

मैफिली गाजविणाऱ्या या अव्वल दर्जाच्या गायकाने गायलेल्या गाण्यांची संख्या थक्क करणारी तर आहेच. पण ध्वनीफितींचीही मोजदाद करावी तेवढी थोडी. जे जे चांगले हाताशी लागत गेले ते सुगम संगीत ते गात गेले. आज ध्वनीफितीतून भेटीला येणाऱ्या सुरेशजींना मैफिलीत गायला खूप आवडते. रसिकांच्या पसंतीची गाणी गाताना जो आनंद रसिकांच्या चेहऱ्यावर दिसतो तो आपल्याला खुश करून सोडतो असे ते म्हणतात. त्यांच्या हृदयातच संगीत भिनले असल्यामुळे सुरेशजींनी नुसत्या गाण्यापुरती आपली कला मर्यादित ठेवली नाही. त्यांच्यातल्या संगीतकारालाही त्यांनी जागे केले. ‘दिल चुराया आपने’ चित्रपट तसेच काही मराठी चित्रपटही त्यांनी आपल्या संगीताने नटविले आहेत.

प्रत्येक कलावंताला एक तरी ‘godfadar’ हवा असतो. तो त्याला या कलामय विश्वात पुढे जायची प्रेरणा देतो; पण त्याआधी ही कला आत्मसात करण्यासाठी प्रेरणा देणारा,शिकवण देणारा पण कुणी तरी हवा असतो. त्याच्याचमुळे तो कलावंत प्रसिद्धीच्या झोतात येतो. भारतीय संस्कृतीत गुरु-शिष्य परंपरेचे महत्त्व मोठ्या पटीत आहे. द्रोणाचार्य-अर्जुन यांसारखी गुरु-शिष्याची जोडी आपण सर्व जाणतोच. या गुरुचे ऋण हे सहजपणे फिटणारे नसते.मग ज्या गुरूने शिकवून तयार केले, ज्याने आपल्याला कलादान दिले, ते आपण दुसऱ्यांना देऊन गुरु-शिष्य परंपरेच्या संगीतात भर का घालू नये असे सुरेशजींना वाटले. म्हणूनच ‘गुरुकुल’ पद्धत मूर्त स्वरुपात आणण्यासाठी त्यांनी खूप परिश्रम केले. जिला सुरेशजी ‘दीदी’ म्हणून संबोधतात त्या त्यांच्या गुरूंची कन्या प्रेम वसंत यांच्या सहाय्याने त्यांनी गुरुकुल स्थापण्याचे ठरविले.

गुरुकुल बांधण्यासाठी जागेचा शोध घ्यायला सुरुवात केली आणि त्यावेळचे मुख्यमंत्री विलासराव देशमुख यांच्या सौजन्याने व सहकार्याने जुहू येथील विद्यापीठाच्या शेजारी १० हजार चौरस मीटरची मोकळी जागा सुरेशजींच्या हाती आली. मुख्यमंत्र्यासारख्या एका रसिकाने केलेल्या या कलेच्या सन्मानामुळेच गुरुजींच्या स्मृतींचा ताजमहाल आकाराला येऊ शकला. आपल्या गुरूंची पालखी सुरेशजींनी आपल्या खांद्यावर घेतली आणि तिचे वैभव मन:पूर्वक जपत त्यांची ही स्मृती अजरामर केली. या संस्थेचे सुटसुटीत नाव ‘आजीवासन’ असे आहे. यामध्ये शास्त्रीय संगीत व नृत्य यांचे शास्त्रशुद्ध शिक्षण दिले जाते व ते देखील मोफत हे या संस्थेचे विशेष आहे. भारतभरातली कलेची आस व जाण असणाऱ्या निवडक मुलांना इथं ती कला शिकण्यासाठी प्रवेश दिला जातो. या चार मजली वास्तूच्या आसपास फिरत असताना कान देऊन लक्षपूर्वक ऐकले तर संगीताच्या रेशीम लहरी कानावर हलकेच पडतात. इथे विद्यार्थी येऊन ही कला आत्मसात करतात. या गुरुगृही पडेल ते काम करतात. ख्याल, गझल, गीत आणि भजने यांच्या माध्यमातून काव्य आणि संगीत यांचा उत्कट मिलाफ ते घडवतात .या ‘आजीवासन’च्या इमारतीत तुम्हाला भव्य सभागृह दिसेल. या ठिकाणी संगीताशी संबंधित सर्व कार्यक्रम होतात. वरच्या मजल्यावर गीते ध्वनीमुद्रण करणारे अत्याधुनिक स्टुडिओज आहेत. या संस्थेमधून अनेक गुणी गायक तयार झाले आहेत. आजपर्यंत इंदूर, मॉरिशस, सिंगापूर इथली मुलंही येऊन शिक्षण घेऊन गेली आहेत ज्यांची कीर्ती सातासमुद्रापार पोचली आहे. याचे सर्व श्रेय सुरेशजींना जाते. या ‘आजीवासन’मधून नावारूपाला आलेल्या कलाकारांची नामावली फार मोठी आहे. त्यापैकी एक स्वप्नील बांदोडकर, अवधूत गुप्ते, हृषिकेश रानडेवैशाली सामंत. मी संगीतातले मास्टर्स निर्माण करणार असे गुरु जियालाल वसंत नेहमी म्हणत असत. हीच परंपरा आज दीदी आणि सुरेशजी पुढे नेत आहेत. गुरूंच्या मनातल्या स्वप्नांची पूर्ती या ‘आजीवासन’मध्ये चाललेल्या अनेकविध उपक्रमातून होत आहे.

अमेरिका वगैरे ठिकाणी कार्यक्रमाला गेल्यानंतर त्या लोकांच्या आग्रहावरून सुरेशजींनी न्यू जर्सीमध्ये शाखा स्थापन केली. संस्था नीट चालती आहे ना हे पाहण्यासाठी ते प्रत्येक वर्षी तीन महिने तिथे जाऊन राहतात. रोज तीन साडे तीन तास सुरेशजी रियाज करतात. त्यांच्या घरी कधीही तंबोरा शांत नसतो. तसेच रियाज पक्का ठेवला तर कोणतेही पथ्य बाळगावे लागत नाही.तसंच क्लासिकल गाणं हे शिकलंच पाहिजे असं ते म्हणतात. गाणी ही विहीर आहे आणि ती रोज खणल्याशिवाय पाणी मिळत नाही हे त्यांचे विचार सर्वकालिक आहेत.

सुरेशजींनी हिंदी, मराठीशिवाय अनेक भोजपुरी, कोंकणी भाषेतही गाणी गायली आहेत. तसेच १९९८ मध्ये ‘शिवगुणगान’, २०१४ मध्ये ‘मंत्रसंग्रह’,२०१६ मध्ये ‘तुलसी के राम’ हे भक्ती अल्बमही केले आहेत. त्यांचा विवाह १९८८ मध्ये पद्मा सोबत झाला. जी स्वत: एक प्रसिद्ध गायिका आहे.त्यांना दोन मुली आहेत जिया आणि अनन्या. त्यांची पत्नी केरळची असून व्यावसायिक स्वरूपात संगीत शिक्षण देते. लोकांचे प्रेम हाच माझा सन्मान असे ते मानतात. तरीही त्यांचे संगीतक्षेत्रातील विपुल कार्य पाहून त्यांना २००७ मध्ये महाराष्ट्र सरकारने ‘प्राईड अवार्ड’ ने सन्मानित केले. संगीत नाटक अकादमीचा पुरस्कारही त्यांना मिळाला आहे. २०११ मध्ये मराठी चित्रपट ‘सिंधुताई सपकाळ’ साठी त्यांना ‘ हे भास्करा क्षितीजावरी’ या गाण्यासाठी सर्वोत्कृष्ट गायकाचा राष्ट्रीय पुरस्कार मिळाला.तसेच मध्य प्रदेश सरकारतर्फे प्रतिष्ठित ‘लता मंगेशकर पुरस्कार’सुद्धा मिळाला आहे.

आकाशातून सरी कोसळतात अन तप्त माती त्या अंगभर झेलते. तापलेल्या धरतीवर जेव्हा पहिला पाऊस पडतो तेव्हा आसमंतात जो गंध भरून राहतो त्याला म्हणतात ‘मृदगंध’. हा मृदगंध म्हणजे साऱ्या सृष्टीचा उत्सव असतो. या मृदगंधात आप, तेज, वायू, पृथ्वी, आकाश ही पाच तत्त्वं जणू एकमेकांना कडकडून भेटतात आणि त्यातूनच एक पाच कळ्यांचे जे अवकाशपुष्प उमलते त्याचा गंध म्हणजेच हा ‘मृदगंध’.हा भान हरवून टाकणारा नि जीवाची काहिली शांत करणारा असतो. हा जो अनोखा सरमिसळ गंध असतो, त्याला तोड नसते.हा सुगंध खोल खोल श्वासात भरून घेतला तर पुढे कित्येक दिवस त्यातील ऊर्जा मन आणि शरीर साठवून ठेवते. सुरेशजींची गाणीही अशीच अविस्मरणीय मृदगंधी आहेत. तसेच त्यांची गुरुभक्ती फुलांसारखी निर्मळ, पवित्र असून त्यांचे संगीत मनातल्या भावनांना उधाण आणणारे आहे. हा सुरांचा ‘ईश’,त्याची अभिजात कला, तिचे सौंदर्य सारे काही नक्षत्रासारखे आजही लखलखते आहे. असा हा मृदगंधी आवाज रसिकांचे कान तृप्त करत राहो ही परमेश्वरचरणी प्रार्थना !

– जयश्री जयशंकर दानवे

ज्येष्ठ लेखिका

(एम.ए.संगीत विशारद)
कोल्हापूर.