अतिथी कट्टा

——

एका सिनेमाच्या निमित्ताने लोकेशन शोध भटकंती सुरू असताना मराठवाड्यात जाण्याचा योग आला. तेव्हा रस्त्यावर एक विदारक चित्र दिसून आले. 4 ते 5 लहान मुले व मुली डोक्यावर हंडा घेऊन अनवाणी चालताना दिसले. कडक ऊन नि त्यात दुपारची वेळ. हे असे दृश्य पाहून मन स्तब्ध झाले आणि माझ्या एसी कारमध्ये मला घाम फुटला. त्या मुलांशी चर्चा गेल्यावर कळले की, ही मुले शाळेत जात नाहीत. कारण त्यांना 4 ते 5 किलोमीटरवरून रोज पाणी आणावे लागते. त्यामुळे त्यांचा बराचसा वेळ त्यातच जातो. मग शाळेत जाणार कधी? आम्ही जर पाणी आणले नाही तर घरात काहीच काम होणार नाही. हे सर्व सांगताना त्या मुलांच्या डोळ्यांमधून पाणी येत होते. त्यांच्या बोलण्यातून हे नक्की जाणवले की, पाणी त्यांच्यासाठी अमृत आहे आणि ते लोक पाण्याची मनोभावे पूजा करतात. पण याहून शहरातील परिस्थिती वेगळी आहे. काही दुर्गम भागात व खेडेगावात लोकांना प्यायला पाणी नाही, तर शहरात काही ठिकाणी पाणी ओसंडून वाहते आहे. कुठेतरी ही भीषण वास्तवता लिखाणात यायला हवी म्हणून या विषयावर मी लेखन करायचे ठरवले. त्यासाठी अभ्यास सुरू केला. जवळपास तीन वर्षे मी या स्क्रिप्टवर काम करत होतो. रायगड जिल्ह्यातील काही आदिवासी भागात फिरतांना असे जाणवले की, ही मंडळी शौचालयाला जातानादेखील पाणी वापरत नाहीत. कारण त्यांचा जल हा देव आहे. पाण्याला देव मानणारी ही मंडळी पाण्यावाचून तडफडून मरत आहेत. म्हणून या विषयावर लेखन सुरू असताना जर पाणी संपले तर काय होईल? किती भयानक स्थिती असेल? आता सर्व गोष्टी पाण्यावर अवलंबून आहेत. मग पाण्यावाचून जीवन कसे जगता येईल? असे अनेक प्रश्न पडत गेले आणि मग ही टॅगलाईन सुचली…. एक होता राजा, एक होती राणी… उद्या म्हणू नका, एक होतं पाणी.

सध्या महाराष्ट्रात दुष्काळ मोठ्या प्रमाणावर जाणवत आहे. तसेच मागील दोन वर्षांपासून पिण्याच्या पाण्याची टंचाई भासत आहे. या समस्या दूर करण्यासाठी शासनाने प्रयत्न करूनही ठोस उपाय निघत नाहीय .अशातच दुष्काळी परिस्थिती निवारणासाठी मंजूर करण्यात आलेला निधी प्रत्यक्षात दुष्काळग्रस्तांपर्यंत पोहचत नाहीय. दुष्काळ परिस्थिती निवारणासाठी सुरुवातीला चर्चा होती की यंदा दुष्काळ फक्त विदर्भातील जिल्ह्यात आहे. परंतु महाराष्ट्राच्या अनेक गावांमध्ये पाणीटंचाई अन् दुष्काळ असल्याच्या बातम्या येऊ लागल्या आहेत. ही दुष्काळी परिस्थिती व पाणीटंचाई अकस्मात उद्भवलेली आहे का? मागच्या वर्षी पाऊस कमी पडला. याचाच परिणाम भूजलाचाही बेसुमार उपसा शेतकरी व मानव समूहाने केला. त्यामुळे येत्या काही दिवसात तीव्र पाणीटंचाई उद्भवणार असून त्यातूनच जीवनावश्यक गरजांची समस्या उभी राहणार हे दिसते आहे. महाराष्ट्राच्या खूप कमी ठिकाणांवर पाऊस झाला आणि काही ठिकाणी अवकाळी पाऊसही झाला. परिणामी विविध ठिकाणच्या धरण-तलावांमध्ये पाणीसाठा कमी झाला आहे. मोठया धरणांना क्षमतेच्या तुलनेत फारच कमी पाणी मिळाले. दुष्काळ ही काही अलीकडेच घडणारी घटना नाही. बहुतेकांना वाटत असते की आपण भरमसाठ वृक्षतोड केली किंवा काँक्रीटची जंगले उठवली म्हणून हा दुष्काळ पडतो. पण तसे नसावे. पिण्याचे पाणी, चारा ही समस्या तर गंभीर आहेच. मात्र कर्जात बुडालेले शेतकरी मोठ्या प्रमाणावर आत्महत्या करत आहेत. भीषण दुष्काळात पूर्वी जनावरे कसायाकडे विकणे ही सर्वात गंभीर बाब समजली जात असे. मरण अतिशय स्वस्त झाले की काय असे वाटावे अशी परिस्थिती आहे. जनावरांना चारा नाही, प्यायला पाणी नाही, जवळ पैसा नाही, डोक्यावर कर्जाचा डोंगर आहे अशा अंधःकारमय स्थितीत जगणे कठीण होवून बसले आहे.

दुष्काळात पहिला फटका बसतो तो पिण्याच्या पाण्याला. याचे नियोजन करण्याची गरज आहे. केवळ पैसा उपलब्ध केला की सरकारची जबाबदारी संपत नाही. आज प्रत्येक गावात कागदोपत्री टँकर पाठवले जाताहेत. पण ते टँकर प्रत्यक्षदर्शी त्या गावापर्यंत पोचत आहेत का? बरं टँकरमधून पाण्याची थेंब-थेंब गळती होते. याउलट दूध, पेट्रोल व डिझेल यांच्या टँकरची झाकणे कडेकोट बंद असतात. मग पाण्याच्या टँकरची ही अवस्था का? त्याबद्दल कुणी भाष्य करताना दिसत नाही. दुष्काळासारख्या परिस्थितीत पैशांचा परिणामकारक उपयोग करून नियोजनाचे कौशल्य पणाला लावून गरजू जनतेपर्यंत या मदतीचा लाभ पोहोचविणे जास्त महत्त्वाचे आहे. अनेक खेड्यांत, विदर्भ व मराठवाड्यात हे पिण्याचे पाणी गावापर्यंत पोहोचविले, तरी तेथे पाणी साठविण्याची रचना नाही. दोन वर्षांपूर्वी या टँकर्सनी सोपा मार्ग म्हणून गावातील कोरड्या विहिरीत हे पाणी टाकले होते. तेथे पाणी घ्यायला जाऊन पाण्यात पडून काही माणसे दगावली होती. अशा घटना घडणार नाहीत याची खबरदारी घेत सूक्ष्म नियोजनाची गरज आहे. भीषण परिस्थितीचे गांभीर्य लक्षात न घेता ही एक संधी असल्याचे मानत काही मंडळी यातही आपल्या तुंबड्या भरण्याचे उपद्व्याप करत असतात. त्यांना संधी मिळणार नाही अशा खबरदारीने हे आपत्ती व्यवस्थापन केले गेले पाहिजे.

शेतकर्‍यांनी आत्महत्या केल्या आहेत. अगदी आकडेवारी काढून असाही युक्तिवाद केला जातो की या सगळ्या आत्महत्या शेतीच्या म्हणजेच, पाण्याच्या कारणाने केलेल्या नाहीत. त्यातील काही कारणे वैयक्तिक आहेत. मात्र ती तशीअसली, तरी त्यामागे अर्थिक विवंचना व पाण्यामुळे उद्भवलेली परिस्थिती हे दुरान्वयाने दडलेले कारण असतेच. ग्रामीण अर्थरचना शेतीवरच अवलंबून आहे, हे सत्य स्वीकारलेच पाहिजे. हरितक्रांतीनंतर शेतीचे अर्थशास्त्र बिकट झाले आहे. संकरित बियाणे आणि रासायनिक खते अव्वाच्या सव्वा किमतीत विकत घेणे पेरणीआधी क्रमप्राप्त ठरते. त्यासाठी शेतकर्‍याला कर्जच काढावे लागते. घरात मुलीचे लग्न असले तरी कर्ज काढावे लागते. ते फेडण्याचे नियोजन शेतीत होणार्‍या उत्पादनावर अवलंबून असते. मात्र आता शेतकर्‍यांना ही कर्जे देणार्‍या जिल्हा सहकारी बँका आणि त्यांच्या अंतर्गत गावोगावच्या सेवा-सोसायट्या या सर्व भ्रष्टाचाराने मोडीत निघालेल्या आहेत. कर्जे फेडणे जमले नाही, तर आत्महत्या करण्याइतकी नाजूक मनःस्थिती झालेल्या शेतकर्‍यांना नागरी बँका दारात उभे करत नाहीत. यामुळे शेतकर्‍याला कर्जासाठी खाजगी सावकाराच्या दारातच जावे लागत आहे. हे सर्व सांगण्याचा उद्देश मी माझ्या ‘एक होतं पाणी’ या सिनेमाच्या लेखनातून वास्तवता मांडण्याचा प्रयत्न केला आहे.