अतिथी कट्टा

अलीकडे दूरदर्शनवर ‘सामना’ हा चित्रपट दाखविण्यात आला. या सामन्यात श्रीराम लागू आणि निळू फुले यांच्या अभिनयाचा ‘सामना’ तर आहेच, पण त्याच बरोबर जब्बार पटेल आणि विजय तेंडूलकर यांच्यातील कलावंतांचाही एक ‘सामना’ आहे जो बरेचदा पाहूनही आपल्या लक्षात येत नाही. आपल्या मराठी चित्रपटाच्या प्रेक्षकाला किंवा समीक्षकाला कमी लेखण्याचा माझा उद्देश नाही. पण पुष्कळदा दिग्दर्शकातील कलावंत इतक्या नाजूकपणे आणि हळूवार हातानं आपली कलाकुसर चित्रपटाच्या फिल्मवर उतरवतो की, ती आपल्या ध्यानातच येत नाही. कधी कधी तर ही इतकी ‘सटल’ असते की ती खुद्द दिग्दर्शकांच्या नकळत त्याच्या अबोध मनातून फिल्मवर उतरली असावी असं वाटत राहतं. ‘सामना’ या चित्रपटाचंही काहीसं असंच झालं आहे. ‘सामना’ हा चित्रपट आता तसा जुना झालाय, त्याच्यावर बरंच लिहीलं व बोललं गेलंय.

खरं तर ‘सामना’ पाहणाऱ्या जवळपास सर्वच प्रेक्षकांना मास्तराच्या व्यक्तिरेखेनं थोडं फार बुचकळ्यात टाकल्याचं आपल्याला दिसतं. हा मास्तर खरा कोण ? तो हिंदुराव धोंडेपाटलाच्या मागे का लागतो ?…. पाटील त्याला का जपतो ? त्याचा काटा का काढत नाही?… तो सारखा दारू का ढोसतो?… तो पोलीस असतो का ?… तो नेहमी तिरकसच का बोलतो?… त्याचे संवाद आणि बोलण्याची पद्धतही काहीशी कृत्रिम व नाटकी वाटते, ती का?… एक न दोन असे अनेक प्रश्न ‘सामना’ बघताना आपल्या मनात उठतात. पण त्याचं मुळ शोधण्याऐवजी ‘असतो एखादा माणूस असा विक्षिप्त’ असं म्हणून डॉ. लागूंच्या अभिनयाचं कौतुक करण्याचा सोपा मार्ग प्रेक्षक आणि समीक्षकही स्वीकारतो. पण मी यावेळी मुद्दामच धोंडे पाटलांच्या मागे लागणाऱ्या त्या मास्तरांच्या मागे लागलो… आणि जे रहस्य माझ्या हाती लागलं ते पाहून स्वत:च स्तिमित होऊन गेलो.

माझ्या मते मास्तरची व्यक्तिरेखा ही ‘सामन्या’त केवळ एक व्यक्ती म्हणून येत नाही तर या चित्रपटाच्या कथानकात मास्तर हा नेहमी दोन पातळ्यांवर वावरतो. त्यामुळेच त्याच्याभोवती नेहमी एक गूढ वलय दिसतं. मला वाटतं, मास्तर ही व्यक्तिरेखा म्हणजे हिंदुराव धोंडे पाटलांचा ‘विवेक’ आहे. जीवनात काय चांगलं, काय वाईट हे ठरविणारी त्याची सद्सद्विवेक बुद्धी म्हणजेच मास्तर!… अर्थातच मग हा चित्रपट म्हणजे एका माणसाचा आपल्या विवेकाबरोबर झालेला ‘सामना’ ठरतो.

मी मांडलेला मुद्दा सहज अधिक स्पष्ट करता येईल. पण मास्तरला जर धोंडेपाटलांची विवेकशक्ती मानलं तर या चित्रपटाचं दिसणारं कथानक अगदी मामुली ठरतं. हिंदुराव धोंडे पाटील नावाचा एक माणूस आपल्या सत्तेचं साम्राज्य उभं करीत असताना नाना खटपटी करतो. एकदा त्याच्या हातून मारोती कांबळे नावाचा एक माणूस या हव्यासापायी मारला जातो… आणि इथूनच आपल्या विवेकाची टोचणी त्याच्या मनाला लागते. तो आपल्या विवेकाची समजूत घालण्याचा खूप प्रयत्न करतो, आपल्या कृत्यांचं समर्थन देत बसतो. पण आपल्या विवेकबुद्धीची समजूत तो पटवू शकत नाही. त्याचं सारं सामर्थ्य तोकडं पडतं आणि अखेर तो स्वतःला पोलिसांच्या स्वाधीन करतो. माणूस कितीही बनेल, निर्ढावलेला असला तरी तो आपल्या विवेकाशी झगडून जिंकू शकत नाही एवढं सांगून ही कथा संपते.

मानवी मनात विवेकशक्तीचं जागृत होणं, आणि तिची सतत टोचणी लागणं या दोन्ही गोष्टी ‘सामना’ या चित्रपटात मोठ्या बहारीनं मास्तराच्या व्यक्तिरेखेतून चित्रित करण्यात आली आहेत. मास्तरची एन्ट्रीच गमतीदार आहे. तो एस. टी. पकडण्यासाठी झाडाखाली बसलेला असतो. पण तिथं एस.टी. थांबत नाही. मास्तर दोनतीनदा बाटली तोंडाला लावतो अन चालतच एस.टी. स्टॅंड गाठतो. तिथं त्याला एस. टी. मिळते. ती एस. टी. जेव्हा आपल्या मुक्कामावर थांबते तेव्हा मास्तर झोपलेला असतो. नंतर तो एस. टी. च्या खाली उतरतो आणि मग रस्त्यावरच आडवा होतो. मानवी विवेकशक्तीचं जागृतावस्थेत येणंही काहीसं इतकंच सहज आणि स्वाभाविक असतं, नाही का ?

पण असं असलं तरी मास्तर सरळ उठून धोंडे पाटलांच्या घरी जात नाही. एका रात्री तो पाटलांनाच रस्त्यात पडलेला आढळतो. तेच त्याला उठवून वाड्यावर आणतात. त्याची राहण्याची, खाण्या पिण्याची व्यवस्था करतात. विवेकाचंही असंच असतं. तो बळजबरीनं कुणाच्याही मनाचा ताबा घेत नाही. पण मनाचा एखादा कोपरा मऊ सापडला आणि याचा त्यात शिरकाव झाला तर मात्र तो ती जागा सोडत नाही.

धोंडे पाटलांची अन मास्तराची पहिली मुलाखत फारच सूचक आहे. पाटील त्यांना सकाळी उठवतात तेव्हा त्याला पहाट झाली आहे याचंही भान नसतं. पाटील त्याला नाव, गाव विचारतात. पण तो उत्तर देऊ शकत नाही. आपण आपलं नाव हरवलं आहे आपण कुठून आलो हे महत्वाचं नाही, आपण का आलो हे मलाच ठाऊक नाही, अशी काहीशी तिरकस, उडवाउडवीची वाटावी अशी परंतु खरी उत्तर तो देतो. इथूनच चित्रपटाचं कथानक दोन वेगवेगळ्या पातळ्यांवर घडायला सुरुवात होते. मानवी मनात विवेकाची जागृती का होते, तो कुठून येतो याचं उत्तर यापेक्षा वेगळं असूच शकत नाही. मास्तर आपलं नाव सांगत नाही म्हणून पाटीलच त्याला मास्तर हे नाव देतात. आता पाटील त्याला ‘मास्तर’च का म्हणतात हे मुद्दाम लक्षात घेण्यासारखं आहे. ते त्याला अण्णा, दादा, भाऊ किंवा सोम्या, गोम्या, पांड्या असं काहीही म्हणू शकले असते. पण तसं होत नाही. कारण माणसाची विवेकबुद्धी ही काहीशी मास्तरासारखीच असते. ती त्याला चांगलं काय वाईट काय, हे शिकवित असते. प्रसंगी झाल्या चुकीबद्दल शिक्षाही सुनवित असते.

धोंडे पाटील अशा या मास्तराला आपल्या वाड्यावरच ठेवून घेतात. सर्जेराव किंवा इतर कुणी त्यांच्यावर हात टाकणार नाही. याचीही काळजी घेतात. त्यांना मास्तराला जीवे मारायचं नसतं तर त्याची समजूत घालायची असते. म्हणून पाटील आपल्या नीतीप्रमाणे साम, दाम, दंड, भेद या साऱ्या मार्गाचा अवलंब करतात. ते त्याला आपल्याबरोबर घेऊन आपण गावासाठी काय काय केलं याचा पाढा पुन्हा पुन्हा वाचतात. रात्री मास्तराच्या सेवेला एक बाई पाठवून देतात. मास्तरला पोल्ट्रीत नोकरी देतात. पण मास्तर बधत नाही. मग ते त्याला पैशाच्या गैरव्यवहारात अडकवू पाहातात. पण मास्तर त्याचा पिच्छा सोडत नाही. अखेरीस धोंडे पाटील मास्तराकडून कुठेही वाच्यता न करण्याचं आणि गाव सोडून जाण्याचं वचन घेऊन मारोती कांबळेचा काटा आपणच काढण्याची कबुली देतात. पण मास्तर पिच्छा सोडत नाहीच. तो निमुटपणे गाव सोडून जातो खरा, पण तालुक्याला जाऊन मारोती कांबळेची चौकशी व्हावी या मागणीसाठी उपोषणाला बसतो. मास्तराच्या या बदललेल्या पवित्र्यामुळे धोंडे पाटलांची फार तगमग होते. ते त्याला म्हणजे आपल्या विवेकाला झटकून टाकण्याचा अखेरचा प्रयत्न करतात तो तालुक्याच्या सभेत ! “पिकावर ‘मिजमाशी’ रोग पडावा तशी आपल्या गावात घाण आली आहे. ती त्या झाडाखाली आहे. तिला आधी बाहेर काढलं पाहिजे!” असं सारं धैर्य एकवटून हिंदुराव म्हणतात खरं, पण सभेत ‘मारोती कांबळेचं काय झालं ? याचा घोषा सुरू होताच पुन्हा कोलमडून पडतात. ते आपलं राज्य सोडून पळून जातात. अज्ञातवास स्वीकारतात.