अतिथी कट्टा

यावेळपर्यंत कंपनीचे प्रयोग बाम्बे थिएटरात होत होते. हे थिएटर पिला हाऊस या नावानं ओळखल्या जाणा-या ग्रँट रोडच्या विभागात होतं. या विभागात एकमेकांना जवळ असलेली अशी सात थिएटरं होती. त्यात गुजराती, उर्दू आणि मराठी अशी नाटकं केली जात होती. या तिन्ही भाषाभगिनी एकाच कुटुंबाप्रमाणे या विभागात खेळीमेळीनं आणि आपुलकीनं नांदत होत्या. उत्पन्नाच्या दृष्टीनं उर्दू (हिंदी) आणि दोन नाटक कंपन्या जरी संपन्न होत्या तरी कला आणि साहित्य या दृष्टीनं मराठी कंपन्या आदर्श होत्या. उर्दू कंपन्यात एखादं नाटक लोकप्रिय झालं म्हणजे ते सारखं तीन-तीन वर्षे चालत असे. या दृष्टीनं `जहेरी साँप’ हे नाटक त्या काळात फार लोकप्रिय झालं होतं. त्याची छाया गडकरी यांच्या `पुण्यप्रभाव’ या नाटकावर फार मोठ्या प्रमाणावर पडलेली होती…

नाव्हेल्टी थिएटरात बुधवारी आणि शनिवारी रात्री आणि रविवारी दिवसा नाटकं करावयाची आणि इतरवेळी चित्रपट दाखवायचे अशी योजना होती.
त्यावेळी चित्रपट बोलके नव्हते. दोन आठवडे चालणारा चित्रपट चांगलाच समजला जात असे. त्यावेळी कुठलाच चित्रपट चार आठवड्यांपेक्षा जास्त काळ चालला नव्हता. सुरुवातीला इंग्रजी चित्रपटच या थिएटरात आम्ही दाखवीत होतो. त्यानंतर महाराष्ट्र फिल्म कंपनीचा सिंहगड हा चित्रपट तयार होऊन आला तो फारच लोकप्रिय झाला. पुरे चार आठवडे चालला. मुंबईतील त्या वेळच्या कोणत्याही देशी चित्रपटगृहात कोणताच देशी चित्रपट इतका लोकप्रिय झाला नव्हता. या `सिंहगड’ चित्रपटाच्या यशस्वितेमुळे बराच विश्वास उत्पन्न झाला, पण त्यावेळी देशी चित्रपट पुरेसे तयार होत नसल्यामुळं इंग्रजी चित्रपटांवर हे थिएटर चालवणं भाग पडलं…

नाव्हेल्टी थिएटरात जाण्यापूर्वी नवीन नाटक बसवावं असं ठरलेलं असल्यामुळे `तुरुंगाच्या दारात’ हे नाटक मी लिहून पुरं केलं. या नाटकाचा विषय अस्पृश्यतानिवारण हा होता…गांधीजींच्या तत्वाचा प्रसार करण्याच्या कामी हे नाटक उपयुक्त ठरेल असं मला वाटलं होतं, पण सर्वच गोष्टी त्याच्या आड आल्या. पहिली गोष्ट म्हणजे नाटकाचा विषय अस्पृश्यतानिवारण. दुसरी गोष्ट म्हणजे, अस्पृश्यतानिवारणाच्या संबंधात लोकमान्य टिळकांचा उल्लेख. तिसरी, एकांकप्रवेशी नाटक. चवथी, नाटकाचा कालावधी तीन तास. आणि शेवटची गोष्ट म्हणजे, नाटकात फक्त अकरा गाणी.

या नाटकाला मुहूर्तही फार विचित्र मिळाला. एक फेब्रुवारी १९२३ रोजी हे नाटक रंगभूमीवर आलं. त्याच दिवशी नाटकावरचा करमणुकीचा कर सुरू झाला. रँग्लर परंजपे त्यावेळी शिक्षणमंत्री होते. शिक्षणाच्या वाढीसाठी म्हणून मी हा कर बसवतो आहे असं ज्यावेळी त्यांनी सांगितलं त्याचवेळी शिक्षणाच्या कामी याचा उपयोग झाला नाही तर मी राजीनामा देईन अशी घोषणा त्यांनी केली होती. (हा कर शिक्षणाच्या कामी खर्ची पडला नाही आणि रँग्लर परंजपे यांनी राजीनामाही दिला नाही. ) या करमणुकीच्या करामुळं सर्वत्र मोठी खळबळ उडाली होती. वस्तुतः हा कर होता लोकांवर, पण लोकांना त्याची जाणीव नव्हती. लोकांवरचा हा कर वसूल करण्याची जबाबदारी वस्तुतः सरकारची, पण तो वसूल करण्याचं जोखीम टाकलं होतं नाटक करणा-यांवर आणि चित्रपट दाखवणा-यांवर. यात चूक झाल्यास त्या संस्थांना दंड ठोठावण्याचीही जरब देण्यात आली होती. शेवटपर्यंत हाच अन्याय स्वातंत्र्याच्या कालातही चालू होता.

सुरुवातीला शेवटच्या दरावरदेखील कर होता, पण पुढे तो काढून टाकण्यात आला. पुन्हा काही दिवसांनी तो परत ठेवण्यात आला असंही आठवतं. प्रत्येक नाटक मंडळी आणि सिनेमागृह यांना या करासाठी आपली स्वतंत्र कचेरी उघडावी लागली होती. सिनेमागृहाचे मालक यांनी एकत्र येऊन या कराविरुद्ध जोराची चळवळ केली, पण तिचा काहीच उपयोग झाला नही. चळवळ करायची तर ती लोकांनी कारवी, हा कर काही चित्रपटांवर नाही किंवा नाटकांवरही नाही, लोकांवर आहे असं सरकारचं म्हणणं होतं आणि सामान्य जनसमाज या कामी चळवळ करायला पुढे सरसावत नव्हता.