अतिथी कट्टा

——
चित्रपट पूर्ण होईपर्यंत मॅनेजर म्हणून मी पडेल ते काम करीत असे. पण एकदा का चित्रपट पुरा झाला की मग मात्र सुरवंटाचे फुलपाखरू व्हावे, त्याप्रमाणे माझी ‘ड्युटी’ एकदम बदलून मला ‘रिप्रेझेंटेटिव्ह’ चा प्रतिनिधींचा हुद्दा मिळे व फिल्मपेटी घेऊन गावोगाव जावे लागे. एका आठवड्यात पंढरपूर तर पुढच्या आठवड्यात सुरत, बडोदा, अहमदाबाद असा दौरा सुरु होई. मी ज्या गावी प्रतिनिधी म्हणून जाई तिथे एका विशिष्ट पद्धतीने काम करीत असे.

ज्या शहरात चित्रपट लावायचा, त्या शहरात बहुसंख्य लोक कोण आहेत, तेथे कोणता सण अधिक उत्साहाने साजरा केला जातो, ह्याची माहिती मी मिळवीत असे. हिंदू धर्मातील सर्व सण सर्व शहरांत सारख्याच उत्साहाने साजरे केले जातात असे नाही. नवरात्र दसरा हा सण कलकत्ता व म्हैसूर ह्या शहरी ज्या उत्साहाने साजरा केला जातो, तेवढ्या उत्साहाने राजस्थान, अहमदाबाद, सूरत, वगैरे भागांत केला जात नाही. होळी, रंगपंचमी, रामनवमी हे सण महाराष्ट्रातल्यापेक्षा उत्तर हिंदुस्थानात विशेष उत्साहाने साजरे केले जातात. ऐतिहासिक, पौराणिक, सामाजिक, अद्भूतरम्य ह्यापैकी कोणत्या प्रकारच्या चित्रपटांची आवड लोकांना जास्त आहे, ही माहितीही धंद्याच्या दृष्टीने आवश्यक असते, पौराणिक चित्रपट सर्वच ठिकाणी सारखे लोकप्रिय होतात असे नाही. महाराष्ट्रात तर ऐतिहासिक चित्रपटाला जितका फायदा मिळतो, तितका सामाजिक व पौराणिक चित्रपटांना हमखास मिळतोच असे नाही.

ह्याशिवाय, आपल्या कंपनीखेरीज आणखी कोणकोणत्या कंपन्यांचे कोणते चित्रपट त्या गावी लोकांना आवडले ?… सर्वांत जास्त उत्पन्न कोणत्या चित्रपटाला झाले ? …

शहरांत सर्वात लोकप्रिय नट नटी कोण ? … हाही अंदाज मी घेत असे. आपला चित्रपटातला कोणता प्रसंग प्रेक्षकांना विशेष आवडला, कुणाचे काम अधिक पसंत पडले, ह्या सर्व गोष्टी सविस्तरपणे पत्र लिहून मी बाबुराव पेंटरांना कळवीत असे.

असाच एकदा मी चित्रपट प्रतिनिधी म्हणून हुबळीस गेलो होतो. तेथे माझी मावशी (नूनू) राहत होती. माझे मावसबंधू शांतारामबापू (व्ही. शांताराम) रेल्वे वर्कशॉपमध्ये टेक्निकल काम शिकत होते. मी तेंव्हा साहजिकच चित्रपट पाहण्यासाठी मावशीच्या घरच्या सर्व मंडळींना बोलाविले.

दुसऱ्या दिवशी मी त्यांच्या घरी गेलो असता बोलण्याच्या ओघात शांतारामबापूंना सहज विचारले, “येणार का सिनेमा कंपनीत ?” त्यांनी शाळेत संमेलनप्रसंगीच्या नाटकात व एका प्रसिद्ध नाटक कंपनीत काम केल्याचे मला माहित होते. त्यांची प्रकृती सुदृढ, नाकडोळे तरतरीत, मुद्रा देखणी अन वृत्तीही कामसू, कष्टाळू, चित्रसृष्टीत त्यांचा उत्कृष्ट उपयोग होईल, अशी माझी खात्री होती. त्यांनी माझ्या प्रश्नाला तत्काळ होकार दिला.

आपल्या आई-वडिलांच्या अनुमतीने पुढे काही दिवसांनी शांतारामबापू कोल्हापुरात आले. त्या वेळी उमेदवार म्हणून काही मुले कंपनीत ठेविली जात. त्यांना पेंटरांच्या हाताखाली काम करावे लागे. तेंव्हा नवीन उमेदवाराची माहिती असणे आवश्यक असे, म्हणूनच मी शांतारामबापूंविषयी पेंटरांना विचारले. नेहमीप्रमाणे ते म्हणाले, “पडतील ती कामे करावी लागतील. सहा महिने पगार मिळणार नाही. हा उमेदवारीचा नियम तुम्हाला ठाऊक आहेच, त्याप्रमाणे त्याची राहायची तयारी असेल तर ठेवा त्याला.” पेंटरांचे असे उत्तर मिळणार हे मला माहीतच होते. पण शांतारामबापूंनी मला “पगार काय ठरला !” असे विचारले तेंव्हा “पेंटर नंतर पगार सांगणार आहेत. पण त्यांनी तुम्हाला उमेदवार म्हणून ठेवण्यास संमती दिली आहे. ” असे त्यांना सांगून वेळ मारून नेली.

शांतारामबापूंनी समजायला लागल्यापासून स्वतःच्या चरितार्थाचा भर आपल्या आई-वडिलांवर पडू दिला नव्हता. लहानपणी एका प्रसिद्ध नाटक मंडळीत लहान सहन भूमिका व नाचात काम करून मिळणारे दहा-बारा रुपये ते घरी पाठवीत. त्यानंतर हुबळीत रेल्वे वर्कशॉपमध्ये काम करून ते स्वतःचा खर्च भागवीत. त्यांचे स्वावलंबनाचे प्रखर व्रत मला ठाऊक असल्यामुळेच, पगार ठरला नाही किंवा सहा महिने बिनपगारी उमेदवारी करावी लागे, वगैरे गोष्टी मी त्यांना सांगितल्या नाहीत. त्या वेळी मी आणि बाबुराव पेंटरांचे स्नेही, चित्रकार दत्तोपंत गजबर (दिग्दर्शक बाळ गजबर ह्यांचे वडील) कंपनीमध्येच क्लबसारखी स्वतंत्र व्यवस्था करून जेवत असू. शांतारामबापूंच्याही जेवणाची व्यवस्था मी तेथेच केली आणि ‘तुमच्या पगारातून जेवणाचे बिल भागवले जाईल असे त्यांना सांगितले.