अतिथी कट्टा

‌१० मार्च २०१०. किर्लोस्करवाडी मधील विस्तीर्ण मैदान. ५ हजार प्रेक्षक बसतील असा शामियाना, मोठे व्यासपीठ, त्यावर मोठा सिनेमाचा पडदा. शामियानामध्ये ठीकठीकाणी स्पिकरची सोय. संध्याकाळचे ७.३० वाजलेले आणि फिल्मची सुरवात होते. मध्यन्तरासोबत अडीच तास ५ हजार प्रेक्षक समोरच्या पडद्ध्यावर उलगडणाऱ्या नाट्याचाच एक भाग होऊन गेलेले. फिल्मच्या शेवटी तिरंगा आकाशात डौलाने फडकत असताना टाळ्यांच्या कडकडाटात, माजी खासदार श्रीनिवास पाटील मोठ्याने सुधीर मोघ्यांना बोलावतात आणि कडकडून मिठी मारून खास कोल्हापुरी फेटा बांधतात.
व्ही.आय.पी. कक्षातील आणि बाकीच्या गावकऱ्याच्या डोळ्याच्या कडा ओलावलेल्या. अनेकांना आपण राहत असलेल्या गावाचा इतिहासच माहीत नसतो. या मातीने काय काय घटना पहिल्या, किती श्रमिकांचे घाम झेलले, किती आव्हाने पेलली, किती पिढ्या पोसल्या, याचीच चर्चा सर्वत्र चालू झालेली.
आणि आम्ही “चित्रकथी” जिंकलो या अवस्थेमध्ये.

फ्लॅश बॅक.

बरोबर एक वर्षाआधी, १ मार्च २००९ च्या सकाळी सुधीर मोघ्यांचा फोन आला. आपल्याला किर्लोस्करांच्या शतकपूर्तीनिमित्त फिल्म करावयाची आहे. आपण वाडीला जात आहोत. वाडी म्हंटलं की माझ्या समोर नरसोबाचीवाडी येते; कारण दुसऱ्या एका फिल्मसाठी आम्ही रेकी करण्यासाठी नरसोबाच्या वाडीला गेलो होतो.

‘वाडीचा काय संबंध ?’ – मी
‘अरे, ती वाडी नाही, ही किर्लोस्करवाडी.’ – इती मोघे.
मोघ्यांचा जन्म, बालपण, आणि वर्षभराची पहिली कोवळी नोकरी वाडीत झाल्यामुळे वाडीचे त्यांचे संबंध, नातवाचे आजीसोबत असावेत तसे मऊ जुनेरयासारखे आहेत.

पुण्याहून वाडीला जाताना गाडीमध्ये मोघ्यांनी अख्खी किर्लोस्कर वाडी आमच्यासमोर उभी केली.

सोबत जुना मित्र आणि प्रथितयश छायाचित्रकार देबू देवघर होताच. मोघे काय, देबू काय, आमची पूर्वीपासूनची ओळख. काही ओळखी किंवा मैत्र कुठे कसे भेटले हे सांगणे जरा कठीणच, पण आठवणींबरोबर काही घटना – परिसर जोडलेले असतात. म्हणजे भूतकाळातील घटना सांगताना, त्या वर्षी धुवाधार पाऊस पडला होता, किंवा भूकंप झाला होता, याच चालीवर म्हणायचे झाले तर-

त्या काळी दत्तात्रय भुवनमध्ये ६ रुपयात थाळी मिळत असे. त्याहीपूर्वी १ रुपया ९० पैशांमध्ये थाळी चवीनं चाखल्याच सुहास बहुलकर अजूनही सांगतो. अर्थात, आजच्यापेक्षा नक्कीच चविष्ट असेल ती. मुद्दा तो नाही. रुपये ६ च्या जमान्यामध्ये, म्हणजे १९८२/८३ मध्ये दुपारच्या वेळी दत्तात्रय भुवनमध्ये खांद्यावर बॅग घेतलेले, पोलो नेक टी शर्ट घातालेले सुधीर मोघे प्रथम पहिले होते. पुण्याहून मुंबईला आलेले किंवा पुण्याकडे निघालेले प्रवासी दिसतात तसे दिसत होते. चार-दोन मराठी सिनेमे पाठीशी असल्यामुळे हॉटेलमधील काही मंडळींनी डोळ्यातून ओळख दाखवल्यामुळे सौजन्य म्हणून ते मोघम हसलेही होते.

त्यानंतर अनंत वेळा डेक्कन क्वीन घाट उतरली असेल. १९८८ च्या सुमारास जागतिक मराठी परिषदेच्या कार्याक्रमामध्ये मोघे मराठी चित्रपटगीतांवर ‘स्मरणयात्रा’ हा कार्यक्रम सादर करणार होते, तेव्हा विनय नेवाळकरांच्या ऑफिसमध्ये विनयनं ओळख करून देताच आम्ही दोघं म्हणालो होतो, ‘अर्थात! आम्ही ओळखतो एकमेकांना.’ खरं म्हणजे, केवळ तोंडओळख किंवा नाव ओळख होती. दोघं जण एकमेकांना नावाने ओळखत होतो. बस्स! कधी एकत्र काम वगैरे केलेलं नव्हतच. पण काही माणसं केवळ ऐकीव माहितीवर ओळखीची वाटत असतात किंवा सहज अक्सेसेबल वाटतात, तसा काहीसा प्रकार आमच्या बाबतीत होता. खरं तर मोघ्याचं नाव वजनदार कवी म्हणून ज्ञात होतं. त्यांच्या समकालीन एका मित्रानं फार चांगलं उदाहरण दिलं होतं.

“सुधीरपेक्षा मोठा असून श्रीकांतला मी ‘अरे, श्रीकांत’ म्हणून हाक मारीन, पण सुधीर मोघ्यांना ‘अहो-जाहो’ च करीन .” फरक बारीक आहे पण बराच बोलका आहे. यथावकाश प्रथेप्रमाणे विनयचं ब्लडप्रेशर वाढवत, उरलेसुरले केस पांढरे करत, टेन्शन देत – घेत मोघ्यांनी शेवटच्या क्षणापर्यंत तालीम करत ‘स्मरणयात्रा’ स्मरणीय केली. जागतिक मराठी परिषदेच्या सिनेमाच्या प्रदर्शनानंतरचा आठवणीत राहणारा एकमेव उत्तम प्रयोग. या स्मरणयात्रेने परिषदेला पैसेही मिळवून दिले. मुद्दामून सांगायला हव, कारण मराठी माणसाने निर्माण केलेला मराठी परिषदेचा हा एकमेव यशस्वी उपक्रम – बाकी सर्व मराठी लौकिकास सार्थ ठरवणारे, लाखाचे बारा हजार करणारे. यात माझा फायदा म्हणजे, मोघे दोस्त झाले.

हळू हळू लक्षात येऊ लागलं की आमच्या बऱ्याच आवडीनिवडी एक आहेत. संस्कृतिक विश्वात छाती काढून फिरणाऱ्या अनेक वल्लीबद्दल आमची मतं वेगळी नाहीत. सिनेमाची शौक आणि अभिनेते – अभिनेत्रींबद्दल जिव्हाळा जवळचा आहे. तालुका स्पेस मधील बालपण, जिल्हा पातळीवरील शहरात मोठं होणं आणि राजधानीचं अप्रूप एक आहे आणि या प्रवासात ठाम नकाराची ठिकाणंही सारखीच आहेत.

कवी म्हणून सुधीर मोघे मोठे आहेतच. घरातील कीर्तन, प्रवचन, कथेकरी परंपरेची शिदोरी रक्तात भिनल्यामुळे शब्दांवर विलक्षण हुकुमत आहे. साकी, दिंडी, कटाव आदी जुन्या रचनाबंधांतील अनेक रचना मुखोदगत आहेत. त्यामुळे प्रत्येक रचना गोळीबंद निर्माण होते. अनेकदा नवीन केलेल्या रचना मला कवीच्या मुखी प्रथम ऐकण्याचा योग आलेला आहे, मग भले तो मुंबईच्या भर रहदारीमधील रिक्षात का असेना. मध्यंतरी सिरीयलच्या संगीत दिग्दर्शनाच्या निमित्तानं त्याचं मुंबईतलं येणं – जाणं वाढलं होतं. त्यामुळे संध्याकाळी आमची मैफल जमत असे. आम्ही दोघं खाण्या-पिण्यात चोखंदळ असल्यामुळे मुंबईतील नामचीन गल्लीबोळातली अनेक ठिकाणं आम्ही शोधून काढून ऐष केली होती.
एकदा गोवा सरकारच्या छोटेखानी भोजनलायामध्ये समोरच्या ओळखीच्या व्यक्तीला मी विचारलं, इकडं कसे काय? ‘अरे तुम्ही? किती वर्षांनी भेटताय!’ वगैरे झाल्यावर ते म्हणाले, “इथल्यासारखं प्रिपरेशन मिळत नाही माश्याचं कुठे, म्हणून पॅक करून घेऊन जातोय,”
मी विचारलं, “उर्मिला कशी आहे?”
गप्पा घरगुती होत आहेत पाहून मोघे ताटातल्या परमेश्वराच्या पहिल्या अवतारावर तुटून पडले. थोड्या वेळानं मोघ्यांची ओळख करून देऊन मी म्हणालो, “आणि हे उर्मिला मोतोंडकरचे वडील”
मोघे आनंदानं म्हणाले, “अरे वा! पूर्वीपासूनच उर्मिला आवडते आम्हाला आता आमच्यासारखीच मासेखाऊ आहे म्हटल्यावर अधिकच. उत्तम, छान!”
उत्तम, छान, सुंदर असं म्हणत पिठलं–भाकरी असो व सामीष भोजन; मनसोक्त भिडण्याची मोघ्यांना सवय आहे. आणि दुसरी म्हणजे, मुंबईत म्हणा किंवा पुण्यात म्हणा, निवांत काम करण्यासाठी दहा-पंधरा तरी ऑफिसच्या जागा बनवण्याचा छंद आहे. आमची ओळख झाल्यापासून मुंबईतील निदान चार-पाच जागा तरी मोघ्यांनी पूर्वीच्याच उत्साहानं वर्णिल्या असतील आणि यशावकाश सोडल्या असतील. पुण्यातसुद्धा निदान चार-पाच ठिकाणं हमखास भेटण्याची म्हणून ठरलेली आहेत. मग ते घर, खोली, गॅलरी, गॅरेज, हॉटेल, लॉबी, काहीही असो.
मोघे जागेच्या बाबतीत लकी म्हणता येतील. त्यांनी इच्छा व्यक्त केली कि दहापंधरा जण आमच्या गॅरेजमध्ये बसा, आमचा फ्लॅट रिकामा आहे, पोरं अमेरिकेमध्ये आहेत. तुम्ही वापरा, असं म्हणत हजर होतात. याचे एक रहस्य म्हणजे मोघे या जागांमध्ये अडकत नाहीत. काम संपताच घरमालकाच्या हाती चाव्या देऊन खांद्यावरील बॅगेसकट बाहेर पडतात. “गुंतुनी गुंत्यांत साऱ्या, पाया माझा मोकळा!”
अशा अनंत ठिकाणांवर एकाच वेळी प्रेम करणाऱ्या माणसाला एकाच ठिकाणी बसून काम करुन घेणं किती आनंदचं आणि गमतीचं आहे याचा अनुभव मला त्यांच्याबरोबर काम करताना आला गुरुचरित्रावर चित्रपट करण्याच्या निमित्तानं आम्ही दोघं महाराष्ट्र-कर्नाटक प्रांतातल्या बऱ्याच दत्तस्थानांवर गेलो. पुणे, कोल्हापूर, सांगली, सातार, नरसोबाची वाडी, औदुंबर, बेळगाव, धारवाड… अनेक.