अतिथी कट्टा

विख्यात चित्रकार, निर्माते, दिग्दर्शक बाबुराव पेंटर यांचा ३ जून हा जन्मदिन. भारतीय चित्रपटसृष्टीच्या प्रारंभीच्या काळात पेंटर यांनी आपली प्रतिभा पणाला लावून अतिशय सुंदर कलाकृती रसिकांना सादर केल्या. पेंटर यांनी उत्तमोत्तम कलाकृतींबरोबरच भविष्यात चित्रपटसृष्टी गाजविणारे शिष्यही तयार केले. पेंटर यांच्या कारकिर्दीचा वेध घेणारा एक लेख समीक्षक ज्ञानेश्वर नाडकर्णी यांनी ‘चित्रसंपदा’ या विशेष संदर्भ अंकासाठी १९८९ मध्ये लिहिला होता. पहिल्या जागतिक मराठी परिषदेनिमित्त या अंकाची निर्मिती करण्यात आली होती. पेंटर यांच्या जन्मदिनानिमित्त हा लेख आम्ही पुनर्प्रकाशित करीत आहोत.

——

चित्रपटांचा कला माध्यम म्हणून विकास करणारे भारतातले पहिले दिग्दर्शक बाबूराव पेंटर ! पेंटरांनी या दृश्यकलेला अद्भुत पुराणकथांतून इतिहासाच्या वास्तव भूमीत आणले.

भारतीय चित्रपटसृष्टीचे जनक दादासाहेब फाळके यांच्या पाठोपाठ महाराष्ट्रात तरी कोणाचे नाव घ्यायचे असेल तर ते बाबुराव पेंटर यांचे होय. बाबुरावांचे कर्तृत्व दुहेरी होते. एक तर ते फार मोठे चित्रकार होते आणि दुसरे म्हणजे ते सव्यसाची चित्रपट दिग्दर्शक होते. सुदैवाने त्यांना तेवढ्याच ताकदीचे शिष्य लाभले. परंतु परंपरा सुरु झाली ती बाबुरावांपासून. त्यांचे समकालीन असे काही महाराष्ट्रीय चित्रपटनिर्माते जमेला धरले तरी फाळक्यांचा वारसा बाबुरावांनीच चालविला असे म्हटले पाहिजे.

बाबुराव पेंटर हे कोल्हापुरातील प्रतिभावंत कलावंतांपैकी एक. या श्रेष्ठ प्रतिभावंतांमध्ये कोल्हापुरात स्थायिक झालेले गायक खॉंसाहेब अल्लादिया खॉं होते, चित्रकार आबालाल रहेमान होते, खुद्द बाबुरावांचेच आतेभाऊ आनंदराव पेंटर होते. झालेच तर संगीतकार, नाटककार आणि नट गोविंदराव टेंबेसुद्धा या अव्व्ल दर्जाच्या कलाकारांपैकीच.

अशा कोल्हापुरात बाबुरावांचा जन्म ३ जून १८९० रोजी झाला, त्यांचा पिढीजात व्यवसाय म्हणजे सुतारकामाचा, म्हणूनच त्यांचे मूळ नाव बाबुराव कृष्णराव मेस्त्री असे समजायचे. मात्र त्या काळाला अनुसरून चित्रकलेचा पेशा पत्करलेल्या माणसाला ‘पेंटर’ हेच आडनाव लावीत. आपल्या घरी बाबुराव वडिलांकडून कोरीव काम, चित्रकला, सुतारकाम, यंत्रविज्ञान हे सारे काही शिकले. आनंदराव पेंटर हे साधारणतः त्यांच्याच वयाचे. त्यांच्या सहवासात चित्रकला, छायाचित्रकला इ. छंद विशेष प्रिय वाटू लागले.
बाबुराव आणि आनंदराव जिथे राहत त्याच्यासमोरच श्रीपतराव काकडे नावाचे शिंपी पेशातील तरुण राहत. ते तिघेही मित्र आणि या तिघांचे चौथे मित्र म्हणजे नटवर्य केशवराव भोसले हे होत. केशवराव भोसल्यांनी वयाच्या अवघ्या अठराव्या वर्षी, १९०८ साली हुबळी मुक्कामी आपली ‘ललितकलादर्श’ ही नाटक मंडळी स्थापन केली.

आनंदराव व बाबुराव या बंधूंना या काळात पोट्रेट वगैरे करण्याची फुटकळ कामे मिळत असत. परंतु आनंदरावांना केशवरावांच्या नव्या कंपनीला लागणारे पडदे व सीनसीनरी रंगविण्याचे काम हवे होते. सुरुवातीला आढेवेढे घेतल्यावर १९०९-१० मध्ये मुंबईला मुक्काम असताना केशवरावांनी त्यांना बोलावून घेतले. याच वेळी बाबुरावही वडिलांबरोबर मुंबईला गेले आणि त्यांनी माधवबागेच्या कोपऱ्यावर फोटोग्राफीचा स्टुडियो काढला. त्यांचे वडील कृष्णराव हे माधवबागेत गुजराथी मंडळींना देवदेवादिकांच्या संगमरवरी मूर्ती करून देत असत.
प्रभात फिल्म कंपनीच्या भावी संस्थापकांपैकी एक विष्णुपंत दामले हे सुद्धा याच काळात आनंदराव पेंटरांकडे चित्रकला शिकण्यासाठी आले. दामल्यांनी आनंदराव व बाबुराव या दोघांना गुरु मानले.

मुक्कामात आनंदराव व बाबुराव यांना त्या काळात रूढ झालेले मूकपट पहावयास मिळाले. एप्रिल, १९१३ मध्ये दादासाहेब फाळक्यांचा ‘राजा हरिश्चंद्र’ हा पहिला देशी चित्रपट मुंबईत लागला. आनंदराव आणि बाबुराव यांनी तो पाहिल्यावर त्यांची निराशा झाली. आपण स्वतःच चित्रपट निर्माण करण्याची अनावर इच्छा त्या दोघा बंधूंच्या मनात निर्माण झाली. त्याच वर्षी पावसाळ्याच्या प्रारंभी ते कोल्हापूरला परत आले आणि त्यांनी शिवाजी थिएटरमध्ये डेक्कन सिनेमा सुरु केला.

या सिनेमाच्या निमित्ताने आनंदराव व बाबुराव या दोघांना बरेचसे प्राश्चात्य मूकपट पाहायला मिळाले. परंतु त्यांची स्वतः चित्रपट निर्माण करण्याची कल्पना भांडवलाअभावी तशीच राहिली. डेक्कन सिनेमातील त्यांचे भागीदार शंकरराव वाशीकर यांच्याकडून भांडवल मिळण्याची आशा दिसेना तेव्हा पेंटर बंधूनी त्या उपक्रमातून आपले अंग काढून घेतले.

मध्यंतरीच्या काळात दोघांनी मुंबईला जाऊन केशवराव भोसल्यांच्या ‘राक्षसी महत्वाकांक्षा’चे पडदे व सीनसीनरी रंगविण्याचे काम केले. कोल्हापूरला परत आल्यावर त्यांची बाबुराव रुईकर नावाच्या एका रसिक सावकारपुत्राशी ओळख झाली. रूईकरांच्या भागीदारीत आनंदराव व बाबुराव यांनी सिनेमाची सुरुवात केली. सिनेमागृहाची त्यांची सजावट इतकी कलापूर्ण होती की ती पाहून त्यांच्या उद्घाटनासाठी आलेले शाहूमहाराज खुश झाले. असे म्हणतात, की त्या प्रसंगी महाराज आसपासच्या लोकांना म्हणाले, ‘काय पोरांनी किमया केली आहे ! पण ही सर्व कला लोकांना अंधारात दिसणार कशी?’
फाळक्यांचा ‘राजा हरिश्चन्द्र’ पाहताना पुरुषांनी स्त्री भूमिका केलेली पाहून आनंदराव व बाबुराव नाराज झाले असे म्हणतात. ‘माझ्या चित्रपटात मी बायकांनाच बायकांच्या भूमिका देईन !’ असे उद्गार बाबुरावांनी काढले. मात्र ‘महाराष्ट्र’ सिनेमामध्ये दाखविण्यासाठी आनंदनानी फाळक्यांचे ‘राजा हरिश्चंद’, ‘भस्मासुर मोहिनी’, ‘सत्यवान – सावित्री’ इ. चित्रपट मागविले होते. कोल्हापुरात या चित्रपटांनी धंदाही चांगला केला.

पहिले महायुद्ध सुरू झाल्यावर बाजारात फिल्म कॅमेरा मिळणे जवळ जवळ अशक्य झाले. परंतु एक थोडासा नादुरुस्त असलेला ‘विल्यमसन’ कॅमेरा आनंदरावांना मुंबईत मिळाला. त्यांनी तो कोल्हापुरास आणला आणि दोघा बंधूनी तो उलगडून दुरुस्त केला. त्यांनी थॊडी कच्ची फिल्मही मिळविली आणि काही दृश्ये ट्रायलदाखल घेतली. फिल्म धुणे, तिची प्रिंट काढणे, या गोष्टी त्या दोघांना नव्याच होत्या. पण त्यांनी त्याही केल्या आणि स्वतःच्या सिनेमातच ट्रायल्स फारशा यशस्वी झाल्या नाहीत, परंतु त्यांच्यामुळे पुढचा मार्ग स्पष्ट झाला होता.

१९१४ सालच्या अखेरीला आनंदरावांनी आपला जुना ‘विल्यमसन’ कॅमेरा बाजूला ठेवून स्वतःच कॅमेरा तयार करायचे ठरविले. परंतु या प्रयत्नांना यश येईपर्यंत आणखी चार वर्षे जावी लागली. १९१८ सालात हा नवा कॅमेरा तयार झाला. एका लाकडी पेटीसारखा हा दिसायचा. इतर देशी कॅमेऱ्यात डायरेक्त्त फॉक्सची सोय नव्हती. ती अत्याधुनिक यंत्रणा बाबुराव पेंटरांनी या कॅमेऱ्यात उपलब्ध केलेली होती. दुर्दैवाने हा कॅमेरा तयार झाला त्या आधीच आनंदराव पेंटरांचे निधन झाले होते.

लौकरच बाबुराव आणि रुईकर या महाराष्ट्र सिनेमाच्या दोघं भागीदारांचे मार्ग विभक्त झाले. याच काळात गोविदराव टेंब्यांनी आपल्या शिवराज कंपनीसाठी बाबुरावांकडून नेपथ्य करून घेतले. ‘प्रभात’चे आणखी एक भावी संस्थापक साहेबामामा फत्तेलाल हे या वेळी त्यांच्या हाताखाली काम करायला होते. या कामामुळे काही काळ बाबुरावांनी उदरनिर्वाहाची विवंचना कमी झाली. टेंब्यांसाठी ‘मानापमाना’चे पडदे रंगवून झाल्यावर १९१६च्या पावसाळ्यात बाबुराव मुंबईला गंधर्व कंपनीत ‘स्वयंवर’ नाटकाचे पडदे रंगविण्यासाठी जाऊन राहिले.
मुंबईला जाण्याचा एक हेतू असा होता की, आपल्याला पुष्कळ चित्रपट पाहावयास मिळतील ! आणि प्रत्येक चित्रपट म्हणजे त्या कलेचा एकेक महत्वाचा धडा होता !

१९१७ सालात बाबुरावांचे स्वतंत्र कॅमेऱ्यावर जे प्रयोग चालले होते ते यशस्वी होण्याची चिन्हे दिसू लागली. या किचकट काळात बाबुरावांना दामल्यांची खूपच मदत झाली होती. होता होता स्वतः चित्रपटनिर्मिती करावयाचा त्यांचा विचार बळावला. ३० नोव्हेंबर १९१७च्या म्हणजे दिवाळीच्या रात्री श्रीपतराव काकड्यांच्या माडीवर फिल्म कंपनी स्थापन करण्याचा विचार बाबुरावांनी बोलून दाखविला.