चित्र-चरित्र

दादा चांदेकर
दादा चांदेकर
संगीतकार
१९ मार्च १८९७ --- २७ जानेवारी १९७६

शंकर विष्णू चांदेकर उर्फ दादा चांदेकर हे मराठी बोलपटाच्या पहिल्या दशकातील संगीतकार होते. त्यांचा जन्म कोल्हापूर येथे झाला. त्यांचे वडील विष्णुपंत यांना संगीताची चांगली जाण होती व ते भजन व कीर्तन करत असत. त्यामुळे दादाही अगदी लहान वयापासून आपल्या वडिलांकडेच संगीत शिकू लागले. त्यानंतर त्यांनी धम्मनखॉं व नीळकंठबुवा जंगम यांच्याकडेही संगीताची तालीम घेतली. पुढे शालेय शिक्षण सोडून, ते आपल्या वडिलांना भजनाच्या व कीर्तनांच्या कार्यक्रमात हार्मोनियमवर साथ करू लागले. यातूनच पुढे अर्थार्जनासाठी १९१४ मध्ये त्यांनी किर्लोस्कर नाटक मंडळीत संगीत साथीदाराची नोकरी पत्करली. दादांना १९१७-१८ च्या दरम्यान मा. दीनानाथ यांच्या बळवंत संगीत मंडळीत काम करण्याचा योग आला व पुढे जवळजवळ पंधरा वर्षे ते तिथेच स्थिरावले.

बलवंत नाटक मंडळी बंद पडली, तेव्हा बोलपटांना सुरुवात व्हायला लागली होती. त्यामुळे १९३५ मध्ये दादांनी कोल्हापूर सिनेटोनमध्ये प्रवेश मिळवला. येथेच त्यांनी भालजी पेंढारकर दिग्दर्शित ‘कालिया मर्दन’ या चित्रपटाला सर्वप्रथम संगीत दिले. त्यानंतर दादांनी संगीत दिग्दर्शन केलेला प्रिन्स शिवाजी प्रॉडक्शनचा ‘स्वराज्य सीमेवर’ हा चित्रपट आला.

१९३७ मध्ये ‘प्रेमवीर’ हा चित्रपट प्रदर्शित झाल्यावर हंस पिक्चर्सचे मालक व दिग्दर्शक मा. विनायक यांनी मुंबईहून कोल्हापूर येथे स्थायिक होऊन ‘ब्रह्मचारी’ चित्रपटाच्या निर्मितीला सुरुवात केली. त्यांनी दादा चांदेकरांना या चित्रपटासाठी संगीत दिग्दर्शक म्हणून नेमले. त्या काळी चित्रपट संगीतावर मराठी नाटक व शास्त्रीय संगीत यांचा जबरदस्त प्रभाव होता. ‘ब्रह्मचारी’ (१९३८) या चित्रपटाने मराठी चित्रपट संगीताला या प्रभावातून बाहेर काढले व त्याला अधिक आकर्षक रूप दिले. या चित्रपटातील सर्वच गाणी गाजली. परंतु नायिका मीनाक्षीने पोहण्याचा पोषाख घालून गायलेले ‘यमुनाजळी खेळू खेळ कन्हैया, का लाजता’ या गाण्याने धमाल उडवून दिली. आजही चित्रपट संगीताच्या इतिहासात त्या गाण्याला विशेष स्थान आहे.

‘ब्रह्मचारी’नंतर मा. विनायक व दादा चांदेकर या जोडीने अनेक चित्रपट केले. ‘ब्रॅंडीची बाटली’, ‘अर्धांगी’, ‘लग्न पहावं करून’, ‘अमृत’, ‘संगम’, ‘पहिली मंगळागौर’ ही त्यापैकी गाजलेली काही विशेष नावे. दादांनी ‘पहिली मंगळागौर’ या चित्रपटात सर्वप्रथम लता मंगेशकर यांच्याकडून गीत गाऊन घेतले. त्या चित्रपटात लता मंगेशकरांनी अगदी छोटीशी भूमिकाही केली होती. यानंतर दादांनी नवयुग चित्रपट लिमिटेडच्या ‘तुझाच’ व ‘पुंडलिक’ या दोन चित्रपटांना संगीत दिले. त्याच काळात दादांनी काही मोजक्या हिंदी चित्रपटांनाही संगीत दिले.

चित्रपट संगीताला नाट्यसंगीताच्या प्रभावातून बाहेर काढणार्‍या दादा चांदेकरांनी ‘जय मल्हार’ या चित्रपटाद्वारे मराठी चित्रपटसृष्टीत ग्रामीण संगीताचा पाया घातला. त्यातील गाणी खूपच गाजली. ‘नांदाय जावे खुशा हितं र्‍हावं’, ‘कुठं चाललीस गं चंद्रावळी’, ‘काठेवाडी घोड्यावरती पुढ्यात घ्या हो मला’, ‘माझ्या व्हटाचं डाळिंब फुटलं’, ‘छबीदार नार गुलजार चालली नटून’ या गाण्यांना रसिकांनी डोक्यावर घेतले. यानंतर दादांनी अनेक चित्रपटांना संगीत दिले. त्यातील आचार्य अत्रे यांच्या ‘मोरूची मावशी’ व ‘ब्रह्मघोटाळा’ यांचे संगीत खूप गाजले. १९६४ मध्ये प्रदर्शित झालेला ‘वाघ्यामुरळी’ हा दादा चांदेकर यांनी संगीत दिलेला अखेरचा चित्रपट.

यानंतर चित्रपटसृष्टीतून काहीसे बाजूला होऊन दादांनी पुणे आकाशवाणीवर नोकरी पत्करली. तिथे सादर होणार्‍या विविध कार्यक्रमांचे संगीत संयोजन केले. १९६४ ते १९७५ या अकरा वर्षांच्या काळात त्यांनी शेकडो कार्यक्रमांचे संगीत संयोजन केले. नंतर वयाच्या ७८ व्या वर्षी १९७५ मध्ये त्यांनी पूर्ण निवृत्ती पत्करली. अखेरीस पुणे येथे त्यांचा मृत्यू झाला.

- शशिकांत किणीकर



चित्र-चरित्र