अतिथी कट्टा

२५ जुलै हा सुधीर फडके उर्फ बाबूजी यांचा जन्म दिवस या वर्षी त्यांची जन्म शताब्दी साजरी होत आहे. श्रेष्ठ संगीतकार, प्रतिभाशाली गायक आणि प्रखर देशभक्त म्हणजे बाबूजी ! गीतकार सुधीर मोघे यांनी रुपवाणीच्या १९९३ च्या दिवाळी अंकात लिहिलेला हा लेख !

——

सुधीर फडके नावाचं ‘रसायन’ कलावंत आणि माणूस या दोन्ही दृष्टिकोनातून साकल्यानं समजून घेणं ही मुळात महाकठीण गोष्ट आहे. मग ते व्यक्तिमत्व शब्दात पकडू पाहणं ही गोष्ट तर दूरच ! तरीही आज तो खटाटोप करायचंय असं ठरवून लिहायला बसलो आहे.
एक गोष्ट निश्चित की सुधीर फडके हे अनेक अर्थांनी एक चालतंबोलतं ‘युग’च म्हणावं लागेल.

कलाक्षेत्रात स्वतःचं ‘घराणं’ निर्माण करणारा प्रतिभाशाली भावगायक, संगीतकार, ध्येयकवी व धाडसी चित्रपट निर्माता, स्वतःचं प्रखर राष्ट्रीय तत्वज्ञान असलेला ज्वलंत सक्रिय देशभक्त आणि या सर्वांपलीकडे उत्कट गुणदोषांनी युक्त असलेला हाडामासाचा लखलखीत व धगधगीत माणूस.. हे सर्व स्वतंत्र संबोधनाचे आणि विवेचनाचे विषय आहेत.

अर्थात, हे सारं खरं असलं तरी आपल्याला जवळचे आहेत ते गीतसंगीताशी नातं असेलेले सुधीर फकडे ! सुमारे १९४०-४५ पासून म्हणजे उणंपुरं अर्धशतक त्यांची ही अदभूत वाटचाल चालू आहे आणि तीही यशाची कमान सतत चढती ठेवत ! आज ७५ वर्षांच्या वयातही प्रयोगशील संगीत दिग्दर्शक म्हणून त्यांची प्रज्ञा सतेज आहे आणि पाच – दहा हजारांचा श्रोतृसमुदाय एका जागी खिळवून ठेवण्याइतकी त्यांची गायनप्रतिभा सशक्त आहे.

संगीताची कसलीही पूर्वपरंपरा नसलेल्या या राम फडकेंच्या गळ्यावर शास्त्रोक्त संगीताचे पहिले संस्कार झाले ते कोल्हापूरच्या पाध्येबुवांकडून ! पण ही बैठक त्यांच्या उभ्या आयुष्याला पुरून उरेल इतकी भक्कम ठरली. मग नशीब काढायला मुंबईत आल्यावर दुर्दैवाचे अनेक दशावतार पाहत पोटासाठी त्यांना एक बाज्याची पेटी घेऊन जी भारतभर भ्रमंती करावी लागली ती एक अनियोजित तपश्चर्याच ठरली.

संगीतकार म्हणून त्यांची प्रतिभा पोसली गेली ती या काळात त्यांनी जोपासलेल्या श्रवणभक्तीतून ! त्यांच्यामधला आजचा खंदा ‘परफॉर्मर’ हळूहळू घडत गेला तो याच काळातल्या त्यांच्या असंख्य बऱ्यावाईट मैफिलींतील अनुभवांतून आणि त्यांच्यामधला लढाऊ अशरण पिंड तावून सुलाखून निश्चित होत गेला तो त्या काळातल्याच त्यांनी सोसलेल्या परिस्थितीच्या दारूण आणि दाहक चटक्यांतून !
त्या भ्रमंतीमध्येच कलकत्त्याच्या एका रेकॉर्ड कंपनीत त्यांना नोकरी मिळाली. तिथंच ते स्थिरावण्याची लक्षण स्पष्ट होती. पण मराठी चित्रपट व भावसंगीताच्या सुदैवानं तस झालं नाही. सुट्टी काढून घरी यायचं म्हणू कोल्हापूरला आलेले असतानाच एका प्रदीर्घ आजारानं त्यांना गाठलं. कलकत्त्याचे परतीचे दरवाजे बंद झाले. पुन्हा नव्यानं सुरु झालेल्या धडपडीत सोळांकूरकर मास्तरांच्या मेळ्यांतून गायला, चाली द्यायला सुरुवात झाली आणि याच प्रवासात ‘सुधीर फडके’ या नव्या अवताराचा जन्म झाला. इथंच नशीब काढायला आलेल्या एका कवीच्या रुपानं एक शुभंकारी जन्मगाठ बांधली गेली. कविराज ग. दि. माडगूळकर आणि मग आजच्या आवडत्या परिभाषेत सांगायचं तर ‘त्यांनी त्यानंतर मागे वळून पहिलेच नाही’. ‘सावळाच रंग तुझा’, ‘गोकुळीचा राजा माझा’ ही माणिकबाईंची गाणी ही सुधीर फडक्यांच्या कारकिर्दीची तशी सलामीची गाणी म्हणता येतील… पण आज १९९३ मधलीही त्यांची मराठी जनमानसावरची पकड पहिली की हे शब्द आणि सूर चार दशकांपूर्वीचे आहेत या बोलीवर विश्वास ठेवायला जड जात. सुधीर फडक्यांच्या स्वररचनांमधली ‘ताजगी’ हे त्यांचे वैशिष्ट्य असं आणि आरंभापासूनचं आहे.

एचएमव्ही रेकॉर्डिंग कंपनी, आकाशवाणी याबरोबरच चित्रपटसृष्टीची दार उघडली जाणं हे ओघानं आलंच. प्रभातच्या आगे बढो, गोकुळ का चोर, रुक्मिणी स्वयंवर (स्नेहल भटकरांच्या भागीदारीतला) हे फडक्यांचे पहिले चित्रपट. पण मराठी चित्रपटात जे ‘फडके युग’ म्हणून मानलं जात ते ‘वंदे मातरम’ या चित्रपटापासून.

मराठी चित्रपटांच्या आरंभापासून गोविंदराव टेंबे थेट उपशास्त्रीय नाट्यसंगीताच्या वळणाचे. मा. कृष्णराव अधिक प्रासादिक, मधुर तर केशवराव भोळे कवितेच्या, भावगीतांच्या अधिक जवळ जाणाऱ्या चाली बांधणारे आणि मुख्यतः चित्रपटमाध्यमाची आणि साहित्याची खूप डोळस जाण असणारे ! सुधीर फडके हे या सर्वांचं मर्म जाणणारे तरीही त्यांच्या काळाच्या दृष्टीनं खूप आधुनिक व ताजे होते. साहजिकच त्यांच्या आगमनानं मराठी चित्रपट संगीताचा प्रवाह मूळ तत्व हरवू न देता पण जणू कात टाकावी तसा नवीन झाला.
१९४८ ते १९८८ या प्रदीर्घ कालखन्डातले वंदे मातरम, सीता स्वयंवर, मायाबाजार, पुढचं पाऊल, लाखाची गोष्ट, जगाच्या पाठीवर, सुवासिनी, मुंबईचा जावई, शापित असे मोजके चित्रपट आणि त्यातली अवीट गाणी नजरेसमोर आणली तर सुधीर फडक्यांच्या दिमाखदार संगीतयात्रेची क्षणार्धात चुणूक मिळून जाते. १९४८ मधल्या ‘मनोरथ चल त्या नगरीला’ पासून १९८८ मधल्या ‘दिस जातील, दिस येतील’ पर्यंतचा गीतप्रवास म्हणजे कोवळेपणाहून परिपक्वतेकडे जाणारी सुरेल वाटचाल आहे.

सुधीर फडक्यांच्या स्वररचनांमधल्या वैशिष्ट्यांचा विचार करू लागलं की अनेक गोष्टी नव्यानं जाणवू लागतात. एक म्हणजे त्यांच्या चालींमधला साधेपणा ! ‘प्रासादिकता’ हा शब्दही जिथं अवघड आणि अवजड वाटेल इतका अपरंपार साधेपणा! पण तो साधेपणा म्हणजे सर्वसामान्य सोपेपणा नव्हे. त्यांच्या स्वररचनांमधून खेळणारी लयकारीची जाणीव त्यांची एक फार विलोभनीय गोष्ट आहे. कारण ही लयकारी मागच्या हिशेबातून येणारी लयकारी नव्हे तर ती बोलू लागते कवितेच्या शब्दांच्या भानातून… त्या शब्दांच्या अर्थाच्या आणि वजनाच्या सूक्ष्म जाणिवेतून ! त्यामुळं त्यांच्या चाळीमधले स्वर ‘शब्दांनो, मागुते या’ म्हणत उद्दामपणे पुढं जात नाहीत तर स्वतः शब्दांचा मागोवा घेत मागुते जात राहतात.

पण तरीही ते केवळ शब्दांच्या अर्थाचं ओझं वाहणारे किंवा शब्दांच्या प्रकाशात चाचपडणारे नसतात, त्यांना त्यांचा स्वतःचा प्रकाश असतो आणि शब्दातील अर्थही. ‘लाखाची गोष्ट’ मधलं ‘सांग तू माझा होशील का’ हे एकच गाण अभ्यासलं तरी सुधीर फडक्यांच्या स्वररचनेतल्या अनलंकृत सहज सौंदर्याचा साक्षात्कार घडतो. ‘सांग तू’ या शब्दांना जोडून येणारा उकारात्मक आलाप किंवा ‘वसंतकाळी वनी दिनांन्ती’ नंतर हलकीशी चटका लावून जाणारी चिमणी स्वरावली हे केवळ शब्दांना जोडणारे पूल नव्हेत. जगातल्या चिरंतन प्रेमभावनेने ते कोवळे आविष्कार वाटू लागतात.

त्यांच्या स्वररचनेला एक नेटका आकृतिबंध असतो. ‘बंदिश’ या शब्दामध्ये अभिप्रेत असलेली डौलदार सुबद्धता आणि सुसूत्रता त्यामधून जाणवत राहते. पण म्हणून ती डोळ्यांत तेल घालून आखून रेखून काढलेली नक्षीची वाटत नाही. फुलाच्या उमलण्यामागे असणारेही एक प्रसन्न अहेतुकता त्या स्वरांतून झंकारत असते.

त्यांच्या स्वररचनांचं ‘बहुरूपीपणा’ ही अशीच एक लक्षणीय गोष्ट ! अभंग, भजन, विराणी, भावगीत, सुगम, शास्त्रीय, ग्रामीण, शहरी, हळुवार, आवेशपूर्ण, नाट्यमय या आणि अशा सर्व प्रकारच्या रूपांमध्ये सहजपणे संचार करणाऱ्या त्यांच्या स्वररचना हा एक स्वतंत्र अनुभव आहे.

‘प्रभातसमयो पातला’ किंवा ‘ज्योती कलश छलके’ सारखी भूपाळी, ‘झाला महार पंढरीनाथ’ , ‘विठ्ठला तू वेडा कुंभार’ सारखी रांगडी भजनं, ‘तुझे रूप चित्ती राहो’, ‘कानडा राजा पंढरीचा’, ‘समचरण सुंदर’ सारख्या सुसंस्कृत सात्विक चाली, ‘प्रथम तुज पाहता’, ‘आज कुणीतरी यावे’, ‘सासूऱ्यास चालली लाडकी शकुंतला’, ‘गुरु एक जगी त्राता’ यासारख्या सुगम शास्त्रीय रचना, ‘जाळीमंदी पिकली करवंद’ मधलं अस्सल मराठमोळेपण, ‘असेल कोठे रुतला काटा’ मधला पंजाबी ‘हिर’ सारखा बेमालूम बाज, ‘काहो धरिला मजवर राग’ मधली बैठकीची नखरेल अदा.. अशी वानगीदाखल उदाहरण मोजायची ठरवली तर तमाम मराठी रसिकतेचा हातापाण्यांची बोट एकत्र करावी लागतील.

सामान्यपणे एखाद्या चित्रपटातलं एखाद दुसरं गाण गाजल तरी संबंधितांचे हात (आपापल्या कल्पनेतल्या ) स्वर्गाला पोचतात. इथं पाहावं तर चित्रपटातील एकरकमी सर्व गाणी गाजण्याचे अनेक विक्रम सुधीर फडक्यांनी वारंवार केले आहेत आणि स्वतःच ते मोडले आहेत. (विशेषतः त्यांच्या आरंभीच्या पूर्वप्रकाशित कालखंडात !) सीता स्वयंवर, मायाबाजार, पुढचं पाऊल, वंशाचा दिवा, लाखाची गोष्ट, जगाच्या पाठीवर, सुवासिनी…. ही अधिक विचार न करता ओठावर येणारी नावं !
पूर्वसुरींच्या संस्कारांचा प्रभाव ही कुणाही कलाकाराबाबतीत अटळ गोष्ट असते. अभिजात कलाकारांमध्ये ते संस्कार खूपदा वरच्या थरावर जाणवत नाहीत. पण ते त्याच्या आत खोलवर मुरलेले असतात आणि बाहेर व्यक्त होताना ते त्याचे होऊन प्रकट होतात. सुधीर फडके याला अपवाद नाहीत. त्यांच्यामध्ये मुरलेली बालगंधर्व गायकी विशेषतः त्यांचा आवडता भीमपलास ते मांडू लागतात तेंव्हा त्याहून नकळत त्यांचे आवडते बालगंधर्वही कुठे कुठे डोकावू लागतात खार बालगंधर्वांची बांधलेली त्यांची एक चाल ‘शरण शरण नारायण’ नीट ऐकली तर मी काय म्हणतो ते नेमकं कळेल.

‘हा माझा मार्ग एकला’ हे गीत ऐकताना ‘दुःख के अब दिन बीतत नाही’ गाणाऱ्या सैगलची एक धूसर छाया मागे साकार होऊ लागते. त्या गाण्याच्या म्युझिकल ट्रीटमेंटमध्ये आणि गायकीमध्येही ! ती सैगलची नक्कल नक्कीच नव्हे. पण सुधीर फडक्यानं संगीतकार आणि गायक म्हणून जाणवलेल्या सैगल गायकीचा तो मराठी आविष्कार नक्कीच भासतो.

सुधीर फडक्यांची ‘गायकी’ हा पुन्हा एक स्वतंत्र विषय आहे. एरवी बऱ्याचदा बहुतेक संगीतकारांना त्यांच्या प्रतिभेने कितीही अप्रतिम स्वररचना केली तरी ती प्रत्यक्षात साकार करण्यासाठी कुणातरी गळ्यावर अवलंबून राहावं लागत. दिग्दर्शक, अभिनेता हा जसा दुर्मिळ भाग्ययोग, तसाच संगीतदिग्दर्शक गायक हाही ! सुधीर फडक्यांच्या कलाकार कुंडलीत तोही योग्य त्यांना लाभला. त्यामुळेच योजलेल्या गायक गायिकेकडून आपली स्वररचना आपल्याला हवी तशीच गाऊन घेणं हे त्यांना आयुष्यभर शक्य झालं. शिवाय ते स्वतः मराठीचे एकमेव पुरुष पार्श्वगायक म्हणून प्रदीर्घ काळ उभे राहिले ते वेगळेच!